Van kindertijd en jeugd

Als je een persoon nauwkeurig wilt beoordelen, moet je de geschiedenis van zijn jeugd en adolescentie kennen. De mens wordt geboren met een aantal gaven en karaktereigenschappen, waarvan de ontwikkeling in hoge mate afhangt van de hem omringende omstandigheden. Deze aanleg en karaktereigenschappen kunnen worden bevorderd of afgeremd, zelfs tot op zekere hoogte onderdrukt, door opvoeding en het voorbeeld van de omgeving. Het hangt dan af van de omstandigheden in het latere leven, en vaak ook van de energie van de betrokken persoonlijkheid, of en hoe gebrekkige opvoeding of onderdrukte kwaliteiten zich doen gelden. Dit is vaak genoeg een moeilijke strijd met zichzelf, want de indrukken die een mens in zijn kindertijd en jeugd opdoet, hebben de grootste invloed op zijn gevoelens en gedachten. Wat de omstandigheden in het latere leven ook van het individu maken, de indrukken van zijn jeugd hebben een effect op hem, zowel in goede als slechte zin, en ze bepalen vaak zijn daden.

Ik moet in ieder geval toegeven dat de indrukken en ervaringen uit mijn kindertijd en adolescentie me vaak zo in beslag namen dat ik moeite had om me ertegen te verzetten, en ik kwam er nooit helemaal vanaf.

Een mens wordt ergens geboren.
Ik had het geluk geboren te zijn op 22 februari 1840 in de kazemat Deutz-Keulen. Mijn vader was sergeant Johann Gottlob Bebel in de 3e Compagnie van het 25e Regiment Infanterie, mijn moeder Wilhelmine Johanna, geboren Simon. Mijn doopakte vermeldt niet Deutz – dat toen nog een zelfstandige gemeente was – maar Keulen als geboorteplaats, blijkbaar omdat het garnizoen van Deutz bij dat van de Keulse vesting en bij dezelfde parochie hoorde.

Het “levenslicht” bij mijn geboorte, was het zwakke licht van een tinnen olielamp, die voorlopig de grijze muren verlichtte van een grote kazematkamer, die tegelijkertijd slaapkamer, woonkamer, salon, keuken en bijkeuken was. Volgens mijn moeder was het klokslag negen uur ’s avonds toen ik ter wereld kwam, “een historisch moment” in die zin dat de hoornblazer net op de hoorn buiten de kazemat had geblazen, wat, zoals bekend, sinds “mensenheugenis” het teken is dat de manschappen moeten gaan rusten.

Profetische naturen zouden hieruit kunnen concluderen dat mijn latere oppositionele positie tegen de bestaande staatsorde al was aangekondigd. Strikt genomen was het tegen het militaire bevel dat ik, als Pruisisch onderofficierskind, tegen de muren van een koninklijke kazemat schreeuwde op het moment dat het bevel tot stilte werd uitgevaardigd.

Maar degenen die dat concludeerden hadden het mis. Het duurde een hele tijd voordat ik mij bevrijdde van de vooroordelen waarin het leven in de kazemat en de latere indrukken van de jeugd mij hadden gevormd.

Het is niet overbodig, want noodzakelijk voor de beoordeling van mezelf, om iets te zeggen over mijn vader en mijn moeder. Mijn vader is geboren in Ostrowo in de provincie Posen, als zoon van de meester-kuiper Johann Bebel. Ik denk dat ik moet aannemen dat de Bebels vanuit Zuid-West Duitsland (Württemberg) naar het oosten zijn geëmigreerd, rond de tijd van de Reformatie. Ik heb kunnen vaststellen dat er rond 1625 al een Bebel in Kreuzburg (Silezië) woonde. Maar ze zijn tegenwoordig talrijker in het zuidwesten van Duitsland. De naam Bebel wordt ook gebruikt door dragers in openbare functies sinds de tijd van de Reformatie. Ik herinner me de auteur van de “Facetiae”, de humanist Heinrich Bebel, die professor was in Tübingen en stierf in 1518. Er was ook een drukker Johann Bebel in Basel die Thomas More’s “Utopia” publiceerde rond 1518. Een professor Balthasar Bebel woonde rond 1669 in Straatsburg in de Elzas en een geneesheer Friedrich Wilhelm Bebel in Nagold in Württemberg rond 1792. De naam Bebel komt in Zuid-Duitsland ook nog voor als Böbel. De verhuizing van mijn vader van het oosten naar het westen was het gevolg van het feit dat hij en zijn tweelingbroer August zich in 1828 aansloten bij een Posens infanterieregiment, ik geloof het 19e. Toen in 1830 de Poolse opstand uitbrak, vond de Pruisische regering het nodig om de Posen-regimenten uit de provincie te verwijderen. Het regiment waarin mijn vader diende werd overgeplaatst naar de toenmalige bondsvesting Mainz als onderdeel van het Pruisische bondsgarnizoen. Dit feit zorgde ervoor dat mijn vader en moeder elkaar ontmoetten.

Mijn moeder kwam uit een lang gevestigde, niet onbemiddelde kleinburgerlijke familie in de voormalige vrije keizerstad Wetzlar. De vader was bakker en boer. De familie was talrijk en dus begon mijn moeder, naar het voorbeeld van de dochters van andere Wetzlar-families, de migratie naar Frankfurt a.M., waar ze een baan als dienstmeisje aannam. Vanuit Frankfurt kwam ze naar het naburige Mainz en maakte daar kennis met mijn vader. Toen het betreffende infanterieregiment later weer werd overgeplaatst naar de provincie Posen, nam mijn vader er ontslag uit met het oog op zijn bruid, misschien ook omdat het hem in het Rijnland beter beviel dan in zijn vaderland, en sloot zich aan bij het in Keulen-Deutz gelegerde 25e Infanterieregiment. Zijn tweelingbroer August, mijn peetvader, volgde zijn voorbeeld door zich aan te sluiten bij het 40e Regiment Infanterie (8e Regiment Rijnlandse Fuseliers) dat destijds in Mainz was gelegerd.

Het gezin van een Pruisische onderofficier in die tijd leefde toen in erbarmelijke omstandigheden. De salarissen waren meer dan karig, zoals in die tijd in het Pruisische leger en ambtenarenapparaat, toen de keuken werd geleid door Schraalhans en vrijwel iedereen voor God, Koning en Vaderland de buikriem toehalen en hongeren moest. Mijn moeder mocht een soort kantine runnen, dat wil zeggen, ze had het recht om allerlei kleine artikelen te verkopen aan de manschappen in de kazematten, wat gebeurde in de enige ruimte die we hadden. Zo zie ik haar nog voor me, ’s avonds bij de lamp die met raapolie werd aangestoken, de stenen schalen van de soldaten vullen met dampende aardappelen in de schil, elke portie kostte 6 Pruisische pfennig.

Voor ons kinderen – mijn eerste broer werd geboren in april 1841 en mijn tweede in de zomer van 1842 – was het leven in de kazematten vol geneugten. We hingen rond in de kamers van de kazematten, vertroeteld of geplaagd door onderofficieren en soldaten. Maar als de kamers leeg waren omdat de soldaten op oefening waren, ging ik naar een ervan en haalde de gitaar van sergeant Wintermann, die ook mijn peetvader was, van de muur, waarop ik dan muziek oefende tot er geen snaar meer heel was. Om deze ongebreidelde muzikale oefeningen en hun kwade gevolgen een passende uitweg te geven, sneed hij voor mij een gitaarachtig instrument uit een plank, dat hij met darmsnaren bekleedde. In gezelschap van mijn broer zat ik urenlang op de drempel van een deur, die uitkwam op een, aan de hoofdstraat van Deutz grenzend, exercitieplein.

Mijn vader keek echter langzamerhand anders tegen het soldatenleven aan dan zijn zoon. Hij was, zoals mijn moeder ons vaak vertelde, net als zijn broer een buitengewoon consciëntieuze, punctuele en nette militair – een zogenaamde modelsoldaat – maar op dat moment had hij al twaalf of meer jaren militaire dienst achter de rug, en uiteindelijk, zoals men pleegt te zeggen, hing hem dat de keel uit. In die tijd was de dienst waarschijnlijk nog kleingeestiger en meer bekrompen dan nu. De kleinzieligheid bereikte in die tijd haar hoogtepunt. Aan onafhankelijkheids- en oppositiegeest heeft het mijn vader klaarblijkelijk ook nooit ontbroken, waarvoor het in die tijd in de Rijnprovincie dan ook een vruchtbare bodem was, en zo kwam hij vaak genoeg in de hoogste woede en met verwensingen op de lippen van het exercitieterrein in het donkere kazemattenvertrek. In 1840, toen een oorlog tussen Frankrijk en Pruisen dreigde onder Lodewijk Philipp en zijn ministerie Thiers, zou hij op een dag in opperste verontwaardiging de kamer zijn binnengestapt omdat naar zijn mening een piepjong officiertje hem te na gekomen was, en tegen mijn moeder hebben geroepen: “Vrouw, als het begint, zal de eerste kogel die ik afvuur een Pruisische officier zijn!” De uitdrukking “Pruisische officier” in de mond van een Pruisische onderofficier is onthutsend, maar het verklaart zichzelf. In die tijd en nog veel later noemde de bevolking van het Pruisische Rijnland elke officier en ambtenaar gewoon “Pruis”. De Rijnlanders voelden zich nog niet Pruisisch. Als een jongeman soldaat moest worden, werd hij Pruis (plat Duits “Pruus”) genoemd. Er was zelfs een grof scheldwoord voor. In het voorjaar van 1869, toen ik met Liebknecht in Elberfeld was voor een politieke zaak, hoorde ik een gast in de gelagkamer van het hotel waar we logeerden tegen de anderen zeggen: “Wat wil die Pruisische officier hier?” Elberfeld had toen en nu geen garnizoen.

De zo-even geschetste opvatting was klaarblijkelijk ook mijn vader bekend. Toen hij in 1843 en 1844, na vijftien jaar dienst, als ernstig zieke man meer dan een jaar en een dag in het militair hospitaal moest doorbrengen, met de dood en ellende van zijn familie voor ogen, vroeg hij moeder herhaaldelijk in de sterkst mogelijke bewoordingen om ons jongens na zijn dood niet naar het militaire weeshuis te sturen, omdat dit zou betekenen dat wij later nog negen jaar in het leger zouden moeten dienen. Bij de gedachte dat moeder dit desondanks uit noodzaak zou kunnen doen, riep hij in zijn door ziekte verhevigde opwinding herhaaldelijk uit: “Als je het toch doet, dan steek ik de jongens vóór de compagnie neer.” In zijn opwinding zag hij over het hoofd dat hij toen niet meer onder de levenden was.

Het uur der verlossing voor mijn vader kwam in het voorjaar van 1843, toen hem de post van grenswachter werd aangeboden, waarvoor hij al lang had getekend. Hij aanvaardde de post, en zo verhuisde het gezin naar Herzogenrad aan de Belgische grens, deels te voet, deels zittend op de meubelwagen – want er was toen nog geen spoorweg in die streek. Maar ons verblijf was kort. De proeftijd van drie maanden was nog niet voorbij en mijn vader had een ernstige ziekte opgelopen als gevolg van het zware nachtwerk. Mijn moeder noemde het spierontsteking, ik veronderstel dat het reuma van de gewrichten was, die gepaard ging met tuberculose. Omdat mijn vader nog niet uit militaire dienst was ontslagen omdat zijn proeftijd nog niet was verstreken, moesten wij met de ernstig zieke man dezelfde reis terug naar Keulen maken. Een zeer moeilijke reis voor mijn moeder. Toen we in Keulen aankwamen, werd mijn vader naar het militair hospitaal gebracht en kregen we opnieuw een kamer in de Deutz kazematten, deze keer aan de achterkant, met uitzicht op de gracht. Na dertien maanden ziekte overleed onze vader op 35-jarige leeftijd, zonder dat onze moeder recht had op een pensioen. Wij moesten de kazemat kort na de dood van onze vader verlaten, en onze moeder zou gedwongen zijn geweest naar haar geboortestad Wetzlar te verhuizen als de tweelingbroer van onze vader, August Bebel, niet voor onze moeder en ons had gezorgd. Om deze plicht beter te kunnen vervullen, besloot hij in de herfst van 1844 met mijn moeder te trouwen.

Mijn stiefvader werd in september 1841 ontslagen uit het 40e Regiment Infanterie wegens totale invaliditeit met een gratie van twee taler per maand. De oorzaak van de invaliditeit was het verlies van de commandostem als gevolg van keelontsteking, die later ook ontaardde in tuberculose. Nadat hij zijn functie bij het regiment had opgegeven, werkte hij bijna twee jaar als politieonderofficier in het militair hospitaal in Mainz en aanvaardde vervolgens voorlopig de functie van onderofficier-opzichter in de provinciale penitentiaire inrichting in Brauweiler bij Keulen. Zijn eigenlijke bedoeling was om in dienst te gaan bij de posterijen. Maar in die tijd was het postsysteem in stagnatie. Als een ambt moest worden vervuld, moest de vorige ambtsdrager gewoonlijk sterven of met pensioen gaan voordat het vacant werd. Het is kenmerkend voor de postdienst van die tijd dat toen mijn stiefvader in de zomer van 1844 naar zijn broer in Ostrowo schreef om de officiële volmacht te verkrijgen die hij nodig had voor zijn huwelijk, hij op het adres van de brief die toevallig in mijn handen was, noteerde: “Afzender verzoekt om spoedige bezorging.” De briefbestelling geschiedde toen niet vaak en langzaam. De gewenste functie van postbode werd mijn stiefvader uiteindelijk aangeboden in oktober 1846, na enkele jaren wachten, net toen hij op zijn doodbaar lag.

We verhuisden naar Brauweiler in de late zomer van 1844. Mijn tegenwoordige vader had hier in de grote provinciale instelling zeker de zwaarste dienst. Hij was onder andere ook directeur van de gevangenis, die daar gevestigd was voor de bewoners van het verbeterhuis die tot gevangenisstraf veroordeeld waren voor in de instelling gepleegde misdrijven. De gevangenis vormde een groot complex van gebouwen en binnenplaatsen en tuinen. Dit alles was omgeven door een hoge muur. Mannen, vrouwen en jeugdige gevangenen werden van elkaar gescheiden. Om bij het detentiecentrum te komen, waar onze flat was, moesten we verschillende binnenplaatsen oversteken, gescheiden door zware gesloten deuren. Het huis van bewaring was daarom geïsoleerd van elke menselijke omgeving. Elke avond, zodra de schemering viel, vlogen tientallen uilen in alle maten met hun getoeter en gekras rond het gebouw en maakten ons kinderen bang. De verblijfplaats van deze uilen was de toren van de nabijgelegen kerk. Ook in andere opzichten was dit verblijf voor ons kinderen, en waarschijnlijk ook voor mijn ouders, geen pretje. De dienst van mijn vader, die om 5 uur ’s ochtends begon en tot laat in de avond duurde, was zeer inspannend en ging gepaard met veel moeite. De behandeling van gevangenen in die tijd was wreed. Meer dan eens was ik er getuige van dat jonge en oudere mannen die extra zwaar gestraft werden, werden onderworpen aan de afschuwelijke procedure van kromsluiten. Deze bestond eruit dat de delinquent op zijn buik op de vloer van de cel lag. Toen werd hij geboeid en aan de benen gebonden. Vervolgens werd zijn rechterhand achter zijn rug aan zijn linkervoet gebonden en zijn linkerhand achter zijn rug aan zijn rechtervoet. Alsof dat nog niet genoeg was, werd een linnen doek strak om zijn lichaam getrokken over zijn borst en armen. Zo vastgebonden als een levende bal moest de dader twee uur op zijn buik liggen. Daarna werden de boeien verwijderd, maar na een paar uur begon de procedure opnieuw.

Het geschreeuw en gekerm van degenen die op deze manier waren mishandeld, galmde door het hele gebouw en maakte natuurlijk een gruwelijke indruk op ons kinderen.

Hier in Brauweiler bezocht ik de dorpsschool vanaf de herfst van 1844, toen ik pas viereneenhalf jaar oud was. Als wij kinderen terugkwamen van de school, moesten we door een van de poorten, die geopend moest worden door een bewaker. Op een dag waren we echter stomverbaasd toen de bewaker de deur opende en we een glimmende helm van grote hoogte op zijn hoofd zagen in plaats van de sjako die hij tot dan toe had gedragen. Vergeleken met hun opvolgers in de huidige tijd waren deze eerste helmen echte monsters en navenant zwaar. We kwamen pas bij van onze verbazing en verwondering toen de bewaker naar ons riep: “Jongens, kom binnen of ik sla de deur in jullie gezicht dicht.”

Het leven voor ons kinderen was niet erg gevarieerd in de instelling. Het speelde zich voornamelijk af binnen één deel van de muren van de instelling. Onze vader, die een zeer streng man was en aan woede geen gebrek had, werd ook steeds prikkelbaarder, een prikkelbaarheid die steeds groter werd door de tuberculose die inmiddels bij hem was uitgebroken. Moeder en wij kinderen hebben hier veel last van gehad. Meer dan eens moest moeder vader smeken om op te houden, als hij in mateloze opwinding ons zwaar lichamelijk kastijdde. Als kloppen de hoogste uitdrukking is van opvoedkundige wijsheid, dan moet ik een waar modelmens zijn geworden. Maar wat ik werd, werd ik ondanks de slagen.

Anderzijds was vader zeer begaan met ons welzijn, want ondanks alles was hij een goedhartig man. Als hij ons bijvoorbeeld met Kerstmis, Nieuwjaar of Pasen kon verwennen, deed hij dat voor zover zijn bescheiden middelen dat toelieten. En deze waren zeer bescheiden. Behalve een gratis woning (twee kamers), verwarming en licht, ontving vader een maandsalaris van ongeveer acht taler. Vijf, later vier, mensen moesten het daarmee doen, want mijn jongste broer, een prachtig kind en mijn vaders lievelingetje, stierf in de zomer van 1845.

Ondertussen ging de ziekte van mijn vader snel vooruit. Hij stierf op 19 oktober 1846 na ongeveer twee jaar huwelijk. Zo werd mijn moeder voor de tweede keer binnen drie jaar weduwe en waren wij vaderloze wezen. Ook uit dit huwelijk had mijn moeder geen aanspraak op overheidssteun. Haar bleef nu niets over dan naar haar geboortestad Wetzlar te verhuizen. Begin november werd andermaal het hele verhuisboeltje op een wagen geladen – de huidige meubelwagens bestonden toen waarschijnlijk nog niet – en begon de reis naar Keulen. Het weer was lelijk. Het was koud en regenachtig. In Keulen werd het huisraad aan de oever van de Rijn onder de blote hemel op de straatstenen gezet, om vandaar per schip naar Koblenz te worden vervoerd en vandaar weer per wagen door het Lahndal naar Wetzlar. Toen we om ongeveer 10 uur ’s avonds de scheepshut voor de reis naar Koblenz betraden, was het er overvol met mensen en de tabaksrook verstikkend. Omdat niemand plaats voor ons maakte, gingen wij twee jongens, doodmoe als we waren, op de grond liggen dicht bij de deur en sliepen zoals alleen vermoeide kinderen kunnen slapen. Op de vijfde of zesde dag kwamen we eindelijk aan in Wetzlar, waar mijn grootmoeder en vier getrouwde broers en zussen – drie zussen en een broer – van mijn moeder toen nog woonden.

We hebben hier onze jeugd doorgebracht. Wetzlar, een klein, romantisch gelegen stadje, had destijds een uitstekende basisschool. Eerst gingen we beiden naar de armenschool, die gevestigd was in een groot gebouw, het Duitse Huis, dat vroeger toebehoorde aan de Duitse Orde [een ridderorde]. Op de grote binnenplaats links van dit gebouw staat het gelijkvloerse huis waar Charlotte Buff, de heldin uit Goethes “Werther”, ooit woonde. Toevallig verbleef ik later verschillende keren in dit huis toen een van mijn neven gids werd in het Charlotte Buff-museum. Ik herinner me ook de viering van Goethes honderdste verjaardag (1849), die plaatsvond in de Wildbacher Brunnen, waar de Goethe-linde zich bevindt. Sindsdien heet de fontein Goethebrunnen. Tien jaar later woonde ik de viering van Schillers honderdste verjaardag bij in het stadstheater van Salzburg.

Na enkele jaren werd de armenschool samengevoegd met de vakschool, we werden nu vrije leerlingen genoemd [kosteloos onderwijs]; de meisjes kregen het Duitse Huis als schoolgebouw toegewezen.

Ik kon goed opschieten met de school en de leraren, behalve de cantor, die mij niet mocht. Ik was een van de beste leerlingen, wat onze meetkundeleraar, een kleine, prachtige man, ertoe aanzette mij speciaal met twee andere kameraden afzonderlijk les te geven en ons in te wijden in de geheimen van de wiskunde. We hebben leren rekenen met logaritmen. Naast rekenen en meetkunde waren mijn favoriete vakken geschiedenis en aardrijkskunde. Religie, waarvoor ik geen zin had – en mijn moeder, een verlichte en vrijdenkende vrouw, kwelde ons er thuis niet mee – leerde ik alleen omdat het moest. Ik zat hier ook op de eerste plaats, maar dat belette me niet om de hoofdpriester antwoorden te geven die helemaal niet in het patroon pasten, vooral in de catechismusles, en die me kleine strafpreken opleverden.

Overigens was onze predikant een zeer integer man en bepaald geen kwezel, wat echter, terloops opgemerkt, niet verhinderde dat men hem op een zekere dag, beter: zekere nacht, een poets bakte. In Wetzlar bestond destijds de gewoonte, die misschien nog steeds bestaat, om de in de late herfst of winter geslachte ganzen een nacht te laten doorvriezen, wat de smaak van het gebraad ten goede zou komen. De gans werd dus op eerbiedige hoogte opgehangen, meestal voor het raam. Dit was ook het geval bij onze predikant. Maar de volgende ochtend was de gans verdwenen. Daarentegen hing de volgende ochtend het keurig afgekloven karkas van de gans aan de bellentrekker van de deur en vast eraan, een briefje met het mooie versje:

Goedemorgen, heer zwager!
Gisteren was ik dik en vandaag ben ik mager!

Heel Wetzlar lachte, want in een kleine stad gaat het snel rond. Ik veronderstel dat de hoofdpriester ook lachte.

Maar als ik hard studeerde en aan de top van mijn kunnen stond, stond ik ook aan de top van de meeste loze streken die onvermijdelijk, zelfs natuurlijk zijn bij jongens die een grotere mate van bewegingsvrijheid hebben. Dit gaf me een slechte reputatie in “zedelijke” termen. In het bijzonder had ik deze reputatie bij onze zangmeester, die het departement van buitenlandse zaken vertegenwoordigde, dat wil zeggen, die alle daders moest bestraffen van de streken die aan de school werden gemeld. Waarom hij, in plaats van het schoolhoofd, tot deze rol kwam weet ik niet. Misschien heeft zijn anciënniteit of zijn zwaarlijvigheid of een gewoonte hem daarvoor voorbestemd. Hij wist ook de stok te hanteren met onnavolgbare gratie en grote doeltreffendheid. Het was minder pijnlijk toen hij ons rechts en links in het gezicht sloeg met zijn dikke handjes. Maar zelfs op zo’n moment kon ik niet nalaten de kleine dikke handen te bewonderen.

Onze belangrijkste speelplaatsen waren de directe omgeving van de dom, het oude Rijksgerechtshof, waarvan de grootte vertrekken jarenlang dienden als opslagplaats voor een herbergier, de grootte ruïnes van kasteel Kalsmunt voor de stad, de rotspartijen langs de Garbenheimer Chaussee – het dorp Garbenheim heeft ook een aandenken aan Goethe – waarop wij onze “burchten” bouwden, de oude stadsmuur en vooral de Garbenheimer Warte, gelegen op een hoog plateau, van waaruit wij in de herfst onze rooftochten naar de aardappelvelden ondernamen, voor aardappelen om te roosteren. Op een dag kregen we een urenlange belegering door een boerenfamilie te verduren, maar we bevochten ze zegevierend. De zwerftochten door bossen en weiden, vooral tijdens de vakantie, waren ontelbaar.

Fruitplukken, zoals wij het noemden, was ook een geliefd tijdverdrijf in de zomer en de herfst, want het gebied rond Wetzlar is zeer rijk aan fruit. De Lahn, een vrij respectabele rivier, bood de gewenste badgelegenheid in de zomer en mogelijkheid tot schaatsen in de winter. Bij een van die gelegenheden viel mijn broer in een licht bevroren wak vlak naast mij en zou ongetwijfeld onder het ijs zijn gekomen en verdronken als hij niet onwillekeurig zijn armen had uitgestrekt om hem boven te houden. Een kameraad en ik trokken hem uit het water en brachten hem naar een rots aan de Garbenheimer Chaussee. Hier moest hij zich uitkleden, wij leenden hem een paar kledingstukken van ons en wrongen toen zijn kleren uit, die wij in de ongewoon warme februarizon droogden. Moeder kwam eerst na maanden het ongeval van haar tweede zoon te weten, wat mogelijk was, doordat wij onze kleren zelf wasten, zo goed als het ging, en ook verstelden om de scheuren voor moeders ogen te verbergen.

Het jaar daarop hielp ik bij een soortgelijke gelegenheid het leven te redden van een van mijn neven, een paar jaar ouder dan ik. Hij, een uitstekend schaatser, kwam op een dag snel de Lahn af en was op weg naar een stuw, waar hij niet zag dat er voor de stuw een brede strook open water was, door het glazige oppervlak van het ijs. Doodsbang schreeuwde ik naar hem om terug te keren. Hij gehoorzaamde. Maar het was te laat. Toen hij de draai maakte, viel hij. Hij hield zich vast aan het ijs, maar zodra hij probeerde erop te kruipen, brak het weer. Ik rukte snel een lange gebreide wollen sjaal, zoals ze in die tijd meestal werden gedragen, van zijn nek, nam een tweede van een kameraad die naast me stond, bond ze samen en gooide een uiteinde naar mijn neef, die het gelukkig opving. Nu trokken we hem langzaam op vast ijs. Hij was gered.

Mijn slechte reputatie bij onze voorzanger was langzamerhand zo gevestigd dat hij het vanzelfsprekend vond dat ik betrokken was bij alle duivelskunsten die zich voordeden. Als ik ooit een kameraad probeerde te beschermen tegen een onrechtvaardige straf door mijzelf voor hem in te zetten, werd ik zonder pardon beschouwd als betrokken en gestraft, ook al was ik er helemaal niet bij betrokken. Later, in de partij, werd er gekscherend gezegd dat ik ten koste van alles eerlijk wilde zijn. Maar vaak genoeg had onze zangmeester een gegronde reden om met mij in het gericht te treden. Zo had ik op een dag de duistere drang naar “roem” volgend, mijn volledige naam, geboorteplaats en verjaardag in lapidaire letters gebeiteld in de rode zandstenen treden die naar de ingang van de dom leiden. Een sterke spijker als beitel en een steen als hamer waren de gereedschappen die ik hiervoor gebruikte. Natuurlijk werd de streek de volgende zondag bij de kerkgang door iedereen ontdekt, ook door de zangmeester. Het eindresultaat: een paar klappen in het gezicht en driemaal ’s middags overblijven. Dit betekende dat ik de hele tijd van het einde van de school in de ochtend tot het begin van de school in de middag in de “gevangenis” moest doorbrengen, d.w.z. dat ik pas na het tweede einde van de school thuiskwam en dus mijn lunch verspeelde. Maar gelukkig had de voorzanger een zachtaardige dochter. Zij zag mij, terwijl ze naast haar verloofde ging, toen ik de tweede middag aan het gevangenisraam stond en filosofische beschouwingen hield over de vrijheid der mussen, die op het schoolplein spektakel maakten. Ontroerd door mijn lot verkreeg zij onmiddellijk volledige amnestie voor mij van haar vader en kwam zelf mijn vrijheid aankondigen en mij uit de gevangenis bevrijden. Het was het eerste en enige pardon dat ik in mijn leven kreeg. Had het eeuwig-vrouwelijke vaker over mijn lot te beslissen gehad, dan geloof ik dat ik er menigmaal beter was afgekomen.

Maar voor mij kwam ook de dag van besef, toen ik tegen mezelf zei, nu moet je een echte man worden. Dus deze daad vond plaats. De zoon van de majoor van het in Wetzlar gelegerde jagerbataljon, Moritz v.G., was mijn makker geweest bij vele loze streken. Toen kwam het schoolexamen. De enige persoon uit de bevolking die als toehoorder bij het examen aanwezig was, was majoor v.G., een reus van formaat. Het examen was afgelopen en de cijfers werden voorgelezen. Vreemd genoeg werden enkel de cijfers voor goed gedrag medegedeeld. Alle leerlingen van de klas hadden hun cijfer al gekregen, alleen Moritz v.G. en ik bleven over. Alleen wij kregen een vijf, het slechtste cijfer dat er was. Vader Majoor vertrok geen spier, maar ik heb redenen om aan te nemen dat het thuis niet zo goed ging met Moritz. Ik heb hem nooit meer gezien sinds die dag; hij ging direct na die gebeurtenis naar de cadettenschool. In de jaren negentig hoorde ik dat hij een hoge militaire positie bekleedde in K. Dus zijn kwajongensnatuur had hem even weinig kwaad gedaan als mij. Vanaf dat uur werd ik correct, dat wil zeggen, ik deed niets meer wat me straf opleverde. Dus kreeg ik een drie in het volgende examen en een A in het volgende en laatste examen. Als de stemming in de klas er op dat moment toe had gedaan, had ik ook een van de twee bonussen gekregen die werden uitgedeeld. Toen het schoolhoofd de naam van de tweede prijswinnaar wilde afroepen, riep de hele klas mijn naam. Het schoolhoofd zei echter dat ik veel verbeterd was, maar niet genoeg om een prijs te krijgen. Dus ik ging het leven in zonder prijs.

*

Onze materiële omstandigheden konden in Wetzlar niet verbeteren. Mijn moeder kon geen pensioen aanvragen. De enige steun die zij later van de staat ontving bestond uit 15 zilveren groschen per maand per hoofd van ons, twee jongens. Dit werd haar toegekend omdat zij, ondanks het advies van haar eerste man, ons beiden had aangemeld als kandidaten voor het militaire weeshuis in Potsdam. Het was noodzaak die haar hiertoe dwong; zij had van haar inmiddels overleden moeder vijf of zes percelen geërfd, verspreid in verschillende wijken rond Wetzlar. En ze had er al verschillende verkocht, uit noodzaak, om te kunnen leven. Maar deze verkoop was erg moeilijk voor haar. Al haar gedachten en inspanningen waren gericht op het behoud van het resterende bezit, zodat wij niet geheel berooid in de wereld zouden staan. Wat een moeder kan opofferen voor haar kinderen, heb ik zelf ervaren. Mijn moeder had jarenlang witleren militaire handschoenen genaaid voor haar zwager – een handschoenenmaker – een paar voor 6 kreuzer, ongeveer 20 pfennig. Maar ze kon niet meer dan één paar per dag maken. Dit inkomen was te weinig om van te leven, te veel om van te sterven. Maar ook dit werk moest zij na enkele jaren opgeven, omdat zij intussen ook door ziekte was getroffen, die haar in de laatste jaren van haar leven elk werk onmogelijk maakte. Ik, als oudste, moest zorgen voor het kleine huishouden, de woonkamer en de slaapkamer. Ik moest koffie zetten, de kamer en de slaapkamer schoonmaken en elke zaterdag schrobben; ik moest het tinnen en blikken vaatwerk schoonmaken, ons bed opmaken, enz. een bezigheid die me later goed van pas kwam als ambachtsman en politiek gevangene. Maar omdat het later voor mijn moeder onmogelijk werd om te koken, gingen we elk ’s middags eten bij een tante, die daartoe bereid was dat te doen. Voor mijn moeder haalden we om beurt het weinige voedsel dat ze nodig had bij verschillende beter gesitueerde families. Om onze situatie te verbeteren, besloot ik te gaan werken als kegeljongen. Na afloop van de school ging ik op een kegelbaan in een herberg kegels klaarzetten. Van daaruit kwam ik meestal rond tien uur ’s avonds thuis, op zondag veel later. Maar het constante bukken bezorgde me zo’n ernstige rugpijn dat ik elke avond kreunend thuiskwam. Ik moest van dat baantje afzien. Een andere activiteit waaraan wij beiden deelnamen was het oogsten van aardappelen op de velden van een van onze tantes in de herfst. Als het mistig, nat en koud was, was het geen aangename bezigheid om van zeven uur ’s ochtends tot het donker in de aardappelvelden te werken, maar we werden beloond met een grote zak aardappelen voor de winter, en elke ochtend als we naar de velden gingen kregen we als stimulans een groot stuk pruimencake, waar we allebei hartstochtelijk van hielden.

Toen ik dertien was en mijn broer twaalf, vertelde het militaire weeshuis dat mijn broer zich kon aanmelden. Op basis van een medisch onderzoek was ik daarvoor lichamelijk te zwak verklaard. Nu zonk mijn moeder echter de moed in de schoenen; ze voelde dat haar einde naderde en daarom vond ze het niet goed dat mijn broer voor twee jaar militaire opleiding negen jaar in het leger moest dienen. “Als je soldaat wilt worden, ga dan later vrijwillig, ik ben er niet verantwoordelijk voor,” zei ze tegen ons. Mijn broer werd dus niet toegelaten tot het militaire weeshuis, wat voor mij toen uitgesloten was, tot mijn spijt.

Mijn levendige jeugdinteresse werd gewekt door de agitatie-jaren 1848 en 1849 [Bewegungsjahre]. De meerderheid van de inwoners van Wetzlar was republikeins gezind, in overeenstemming met de tradities van de stad. Deze houding sloeg ook over op de schoolkinderen. Tijdens een discussie over onze politieke opvattingen, zoals gebruikelijk onder schooljongens, bleek dat slechts één kameraad en ik monarchaal ingesteld waren. Hiervoor kregen we allebei een pak slaag. Dus wanneer mijn politieke tegenstanders verontwaardigd zijn over mijn “antipatriottische” houding, omdat volgens hen monarchie en vaderland één en hetzelfde zijn, zien zij aan het vermelde feit, misschien tot hun genoegen, dat ik al voor het vaderland heb geleden toen hun vaders en grootvaders in hun bloeiende onschuld nog tot de anti-patriotten behoorden. In het Rijnland was, althans in die tijd, het grootste deel van de bevolking republikeins gezind.

Voor mijn moeder bracht die tijd een korte verandering in haar dagelijkse monotonie doordat, denk ik, tijdens de terugtocht van de veldtocht in Baden het bataljon van het 25e Regiment Infanterie, waarin mijn vader had gediend, korte tijd in Wetzlar verbleef. Er waren nog een aantal onderofficieren in het bataljon die mijn moeder van vroeger kenden. Ze bezochten ons nu. Op hun aandringen stemde mijn moeder ermee in om een middagmaal voor hen te maken. Ik denk niet dat ze iets verdiende. Ik hoorde op een dag dat twee van de gasten op de trap stonden te kletsen toen ze weggingen en het eten zeer prezen, maar zich ook afvroegen waarom mijn moeder het voor zo’n goedkope prijs kon leveren.

De boerenopstanden in het district Wetzlar in die jaren waren voor ons jongens erg vermakelijk. In die tijd moesten de boeren nog allerlei verplichtingen uit de feodale tijd nakomen. Aangezien alles in het teken stond van vrijheid en gelijkheid, wilden zij nu van deze lasten af; daarom verzamelden zij zich met duizenden en marcheerden naar Braunfels voor het kasteel van prins von Solms-Braunfels. Als regel werd aan het hoofd van de stoet een grote zwart-witte vlag gedragen, als teken dat men in het beste geval Pruisisch wilde zijn, maar niet Braunfelsiaans. Een deel van de groep droeg jachtgeweren van verschillende kalibers, maar de overgrote meerderheid droeg zeisen, hooivorken, bijlen, enzovoort. Achter de stoet, die verschillende keren en altijd zonder bloedvergieten werd herhaald, marcheerde gewoonlijk het garnizoen van Wetzlar om de prins te beschermen, als het niet al van tevoren was uitgerukt. In Wetzlar deden zeer vermakelijke verhalen de ronde over de ontmoeting tussen de boerenleiders en de prins. De inwoners van Wetzlar bleven lange tijd in hun verzet. Toen in 1849 of 1850 de prins van Pruisen, de latere keizer Wilhelm I, vergezeld van generaal v. Hirschfeld, die toen het bevel voerde over het 8e Rijnlandse legerkorps, ook naar Wetzlar kwam op zijn inspectietocht, werd zijn koets voor de poort bekogeld met vuil. Een familielid van mij, dat zich een keer had laten meeslepen om de klok te luiden, werd gestraft met drie jaar gevangenisstraf. Ik had alleen een gevoel van minachting voor de burgermilitie, die ook in Wetzlar bestond tijdens de bewegingsjaren, hoewel verschillende van mijn familieleden er deel van uitmaakten, vanwege het gebrek aan militaire instelling waarmee zij haar oefeningen uitvoerde. Met de terugkerende reactie verdween het.

*

In 1853 werden mijn broer en ik wees. Begin juni stierf mijn moeder. Ze keek moedig uit naar haar dood. Toen ze haar laatste uur voelde naderen op de middag van de dag van haar dood, droeg ze ons op haar zusters te roepen. Ze gaf er geen reden voor. Toen de zusters arriveerden, werden we uit de kamer gestuurd. Somber zaten we urenlang op de trap te wachten op wat komen ging. Uiteindelijk, rond zeven uur, kwamen de zusters uit de kamer en vertelden ons dat onze moeder zojuist was overleden. Diezelfde avond moesten we onze spullen pakken en de tantes volgen zonder onze dode moeder te zien. De arme vrouw had weinig goede dagen gekend in haar leven, als getrouwde en als weduwe. En toch was ze altijd vrolijk en goedgehumeurd. Binnen drie jaar waren twee echtgenoten overleden, twee kinderen en, behalve mijn jongste broer, een zus die vóór mij was geboren maar die ik nooit heb gekend. Met ons tweeën moest ze herhaaldelijk ernstige ziektes doorstaan. Ik werd in 1848 ziek met zenuwkoorts en zweefde enkele weken tussen leven en dood. Enkele jaren daarna kreeg ik een vergroeiing van de onderste ledematen, maar kwam er ten slotte recht van lijf en leden af. Mijn negenjarige broer viel tijdens het spelen in een schuur van de bovenste trede van een ladder op de dorsvloer en liep daarbij een ernstige hoofdwond en een hersenschudding op. Ook hij ontsnapte slechts met grote moeite aan de dood. Mijn moeder leed zelf minstens zeven jaar aan tuberculose. Meer tegenspoed en zorgen konden een moeder nauwelijks beschoren zijn.

Ik kwam nu te wonen bij een tante die een watermolen pachtte in Wetzlar, en mijn broer kwam bij een andere tante wiens man bakker was. Ik moest nu hard werken in de molen. Ik genoot vooral van het vervoer van meel naar de boeren op het platteland met de twee ezels die we bezaten en het ontvangen van graan van hen. Maar mijn favoriete ding was wanneer ik slechts een beetje graan kreeg om terug te brengen, dan kon ik op een van de ezels naar de stad rijden. Onze zwarte, een geduldig dier, accepteerde dit, maar onze grijze, die jong en vurig was, dacht daar anders over. Hij had duidelijk een soort statusgevoel, want behalve zijn gebruikelijke lading droeg hij niemand anders op zijn rug. Maar toen ik op een dag op zijn rug ging zitten, begon hij onmiddellijk te draven, stak zijn hoofd tussen zijn voorpoten en trapte met zijn achterpoten zo hard hij kon. Voor ik het wist vloog ik in een elegante boog de sloot in. Gelukkig zonder mezelf pijn te doen. Hij had zijn doel bereikt en ik liet hem vanaf dat moment met rust.

Naast de twee ezels bezat mijn tante een paard, verschillende koeien, een aantal varkens en tientallen kippen. En aangezien zij ook een boerderij had was er geen gebrek aan werk, hoewel naast haar zoon ook een muldersknecht – zoals de knechten in die tijd werden genoemd – en een meid in dienst waren. Als de boerenknecht geen tijd had, moest ik het paard en de ezel schoonmaken en soms het paard naar de vijver rijden. De zorg voor de kippenren werd volledig aan mij overgelaten. Ik moest de kippen voeren, de eieren uit de nesten halen of waar dan ook, en het hok schoonmaken. Met deze bezigheden naderde Pasen 1854. Daarna werd ik van school gestuurd, een gebeurtenis waar ik helemaal niet naar uitkeek. Ik was liever op school gebleven.