Ištvan Mesaroš
Marksova teorija otuđenja
Legende se lako izmišljaju a teško je otarasiti ih se. Prazan balon (potpuno neznanje o svim relevantnim dokazima) i puno vrućeg vazduha (čisto maštanje) dovoljno je da ih pokrene, dok istrajnost takvog maštanja obezbeđuje gorivo za takav čudesan let. U određenoj meri ćemo se baviti, u poglavlju koje se bavi Kontroverzama o Marksu, glavnim legendama asociranim sa Ekonomskim i filozofskim spisima iz 1844. U ovom trenutku, ipak, moramo se ukratko pozabaviti legendom koja ima manje istaknuto mesto u raznovrsnim interpretacijama u eksplicitnom obliku, ali koja ipak jeste od velikog teorijskog značaja za adekvatnu ocenu Marksovog dela u celosti.
Spisi iz 1844., kao što smo videli, postavljaju osnovu marksističkog sistema, koncentrišući se na koncept otuđenja. Gore pomenuta legenda tvrdi da Lenjin nije bio svestan ovog koncepta i da on nije igrao ulogu u elaboraciji njegovih sopstvenih teorija. (U očima mnogih dogmatista ova navodna činjenica je sama po sebi, naravno, opravdanje da koncept otuđenja označe "idealističkim".)
Da je Lenjin zaista promašio Marksovu kritiku kapitalističkog otuđenja i postvarenja - njegovu analizu "otuđenog rada" i sve što iz nje nužno proizilazi - propustio bi suštinu Marksove teorije: osnovnu ideju marksističkog sistema.
Nema potrebe isticati da ništa ne može biti dalje od istine od ove navodne činjenice. Upravo je stvar suprotna: za Lenjinov razvoj kao marksiste, njegovo shvatanje koncepta otuđenja u njegovom pravom značenju igralo je vitalnu ulogu.
Neosporna je činjenica da sva Lenjinova značajna teorijska dela - uključujući kritiku Ekonomskog romantizma kao i njegovu knjigu Razvoj kapitalizma u Rusiji - dolaze posle Komentara Svete porodice napisane 1895. Centralna ideja izražena u ovom delu u obliku komentara ostala je u centru Lenjinovih ideja u njegovim kasnijim spisima. Nažalost, ovde ne možemo pratiti razvoj Lenjinove misli. Moramo se zadovoljiti fokusiranjem pažnje na nekoliko tačaka koje su direktno relevantne za temu o kojoj raspravljamo.
Od najvećeg je značaja u vezi sa ovim da u njegovom delu Lenjin citira dugačak pasus iz ovog ranog dela i komentariše: "Ovaj pasus je vrlo karakterističan, jer pokazuje kako je Marks prišao osnovnoj ideji celog njegovog 'sistema', sit venia verbo, tj. konceptu društvenih odnosa u proizvodnji."
Od malog je značaja da li neko, polu-apologetski, pod navodnike stavi reč "sistem", ili ne. (Lenjin je, razumljivo, morao to da uradi zbog uobičajenih polemičkih referenci na "izgradnju sistema", asociranih u marksističkoj literaturi, sa hegelijanskom filozofijom.) Ono što je od vitalnog značaja u vezi sa ovim je činjenica da je "osnovna ideja celog Marksovog sistema" - "koncept društvenih odnosa u proizvodnji" upravo njegov koncept otuđenja, tj. marksistička kritička demistifikacija sistema "samootuđenja rada", "ljudskog samootuđenja", "praktično otuđenog odnosa čoveka prema njegovoj objektivnoj suštini", itd., kao što je Lenjin to ispravno shvatio. Ovo možemo jasno videti ako pročitamo pasus na koji se Lenjinov komentar odnosi:
"Prudonova želja da ukine ne-posedovanje i stari oblik posedovanja potpuno je identična sa njegovom željom da ukine praktično otuđen odnos čoveka prema njegovoj objektivnoj suštini, da ukine političko-ekonomski izraz ljudskog samootuđenja. Pošto je, ipak, njegova kritika političke ekonomije još uvek ograničena premisama političke ekonomije, reaproprijacija objektivnog sveta još uvek se zamišlja u političko-ekonomskoj formi posedovanja. Prudon zaista ne suprotstavlja posedovanje ne-posedovanju, kao što ga Kritički Kriticizam tera na to, već posedovanje prema starom obiku vlaništva, prema privatnom vlasništvu. On proglašava posedovanje za 'socijalnu funkciju'. U takvoj funkciji, 'interes' nije usmeren ka 'isključivanju' drugoga, već ka pokretanju i realizovanju mojih sopstvenih moći, moći moga bića. Prudon nije uspeo da ovu misao razvije na odgovarajući način. Koncept 'ravnopravnog posedovanja' je političko-ekonomski i stoga još uvek otuđeni izraz principa da objekt za čoveka, kao objektivno biće čoveka, u isto vreme jeste egzistencija čoveka za drugog čoveka, njegov ljudski odnos prema drugom čoveku, socijalno ponašanje čoveka u odnosu na drugog čoveka. Prudon ukidan političko-ekonomsko otuđenje unutar političko- ekonomskog otuđenja."
Oni koji su dovoljno upoznati sa Ekonomskim i filozofskim spisima iz 1844. neće imati problema da prepoznaju da ove ideje potiču iz Pariskih spisa. u stvari, ne samo ove stranice nego i mnoge druge je Marks iz Spisa iz 1844. prebacio u Svetu porodicu. Ruski komitet zadužen za objavljivanje sabranih dela Marksa, Engelsa i Lenjina - isti komitet koji spise iz 1844. nalazi "idealističkim" - primetila je u napomeni u Lenjinovoj knjizi da je Marks "značajno povećao počtno planiranu veličinu knjige dodavanjem delova iz ekonomskih i filozofskih spisa na kojima je radio u leto 1844. Lenjin, naravno, nije mogao čitati Marksove Spise iz 1844., ali je citirao određeni broj značajnih pasusa, uz one o Prudonu, koji potiču iz Spisa iz 1844. i koji se bave problematikom otuđenja."
Ako su, onda, Marksovi Spisi iz 1844. idealistički, onda je Lenjinova pohvala njihovog centralnog koncepta - inkorporiranog iz njih u Svetu porodicu - kao "osnovna ideja celog Marksovog sistema". A to još nije najgore od svega. Jer Lenjin nastavlja sa pohvalama ovom delu (videti njegov članak o Engelsu) ne samo zato što "sadrži osnove revolucionarnog materijalističkog socijalizma" već i zato što je pisano "u ime realne, ljudske osobe". Stoga izgleda da Lenjin "kapitulira" ne samo "idealizmu", poistovećujući ga sa "revolucionarnim materijalističkim socijalizmom", već - horrible dictu - i sa "humanizmom".
Nema potrebe naglašavati, ovaj "humanizam" pisanja "u ime stvarne, ljudske osobe" prosto je izraz "stanovišta rada" koje karakteriše Spise iz 1844.. On izražava - u eksplicitnoj polemici između fiktivnih entiteta idealističke filozofije - kritički usvojeno stanovište "radnika, potlačenog od strane vladajućih klasa i države";... stanovište proletarijata nasuprot "vlasničkoj klasi" koja "se oseća srećnom i potvrđenom u ovom samootuđenju, i prihvata je kao svoju sopstvenu moć", dok se "klasa proletarijata oseća anihiliranom u svom samootuđenju; ona u njoj vidi svoju bespomoćnost i realnost nehumane egzistencije". To je ono što su Lenjin i Marks imali na umu kada su govorili o "realnoj, ljudskoj osobi". Ipak, ni jedna količina tekstualnih dokaza nije dovoljna da ostavi utiska na onoga ko, umesto da zaista "čita Marksa" (ili Lenjina), preferira da u čitanju klasika marksističke misli vidi svoje sopstvene legende, koje predstavljaju - pod velom snažno-zvučećeg verbalnog radikalizma - sterilni dogmatizam birokratsko-konzervativnog maštanja.
Kao što je Lenjin brilijantno primetio, centralna ideja Marksovog sistema je njegova kritika kapitalističkog postvarenja društvenih odnosa proizvodnje, otuđenje rada kroz postvarene medijacije najamnog rada, privatnog vlasništva i razmene.
Zaista, Marksova generalna koncepcija istorijske geneze i otuđenja socijalih odnosa proizvodnje, zajedno sa njegovom analizom objektivnih ontoloških uslova nužnog prevazilaženja otuđenja i postvarenja, konstituiše sistem u najboljem smislu te reči. Ovaj sistem nije ništa manje, već više rigorozan od filozofskih sistema njihovih prethodnika, uključujući Hegela; što znači da svako ispuštanje i samo jednog od sastavnih delova nužno izvrće celu sliku, ne samo jedan njen aspekt. Takođe, marksistički sistem nije jednostavniji već daleko kompleksniji od hegelijanskog; jer jedna je stvar ingeniozno izmisliti logički odgovarajuće "medijacije" između "misaonih entiteta", a sasvim druga identifikovati u stvarnosti kompleks međusobnih veza složenih socijalnih fenomena, pronaći zakone koji upravljaju njihovim institucionalizacijama i transformacijama jedne u drugu, zakone koji određuju njihovu relativnu "fiksnost" kao i njihove dinamičke promene, demonstrirati sve ovo u stvarnosti, na svim nivoima i u svim oblastima ljudske aktivnosti. Konsekventno, svaki pokušaj čitanja Marksa van pojmova njegovog sistema već u skladu sa nekim pretpostaljenim "naučnim modelom" popularnim u naše vreme, lišava marksistički sistem njegovog revolucionarnog značaja i "pretvara u zbirku beskorisnih pseudo-načnih koncepata."
Ne treba naglašavati da je Marksov sistem radikalno drugačiji od Hegelovog. Ne samo u pogledu suprotnosti imeđu stvarnih socijalnih fenomena, koje je oslikao Marks, i Hegelovih "entiteta misli", već i takođe u tome što Hegelov sistem - usled njegovih internih kontradikcija - jeste zatvoren od strane samog Hegela, dok Marksov sistem ostaje otvoren. Vratićemo se ovom pitanju od vitalnog značaja - o razlici između zatvorenog i otvorenog sistema - u poslednjem delu ove glave. Ali prvo moramo da razmotrimo strukturu marksističkog sistema u celosti, da bi smo bolje razumeli njegovu višestruku kompleksnost.
Površno posmatrano, Ekonomski i filozofski spisi iz 1844. su kritički komentari o Hegelu i teorijama političkih ekonomista. Pažljivije čitanje, ipak, otkriva mnogo više od toga. Jer je kritika ovih teorija sredstvo za razvijanje Marksovih sopstvenih ideja o mnoštvu međusobno povezanih problema.
Kao što je već spomenuto, sistem koji možemo primetiti u Spisima iz 1844. je sistem in statu nascendi. Ovo se može videti pre svega iz činjenice da se osnovna ontološka dimenzija samootuđenja rada ne javlja u svojoj univerzalnosti sve do pred kraj ovog dela, tj. do odeljka o novcu. U stvari, ovaj odeljak je napisan posle Marksove kritičke analize Hegelove filozofije u istom spisu, iako je u štampanim verzijama ona stavljena na kraj (po Marksovoj želji). I to je hronološki detalj koji se ne sme zanemariti. Zaista, Marksova duboka analiza hegelijanske filozofije u celosti - omogućena njegovom analizom političke ekonomije koja mu je pomogla da shvati da "Hegelovo stanovište stanoviše moderne političke ekonomije", stavlja u Marksove ruke ključ za otključavanje konačne ontološke tajne "novčanog sistema", omogućivši mu time da otpočne sveobuhvatnu elaboraciju materijalističko dijalektičke teorije vrednosti. (Uporedite ovaj deo Spisa iz 1844., u konkretnosti kao i sveobuhvatnosti bez obzira na njihovu malu veličinu, sa delom koje se bavi istom problematikom: Marksovim Komentarima o Elementima političke ekonomije Džejms Mila, koji su napisani malo pre njegove Kritike Hegelove dijalektike i filozofije u celosti, verovatno u maju ili junu 1844.) Nije ni malo slučajno da je značajan deo ovih stranica o Moći novca kasnije Marks inkorporirao u Kapital.
Ali, čak iako ova opšta ontološka dimenzija samootuđenja rada nije eksplicitno izražena sve do samog kraja Spisa iz 1844., ona je implicitno tu, iako naravno na nižem nivou generalizacije, skoro od samog početka. Isprva je prezentirana u ovom sistemu in statu nascendi samo kao neodređena intuicija, i shodno tome, Marksov metod analize je više reaktivan nego pozitivan i samoodržavajući: on pušta da ga vodi problematika neposrednog subjekta njegove kritike, odnosno spisi političkih ekonomista.
Kako se njegova saznanja akumuliraju (kroz postepeno shvatanje da parcijalni aspekti: "radnik kao roba", "apstraktan rad", "jednostran rad, nalik mašini", "zemlja otuđena od čoveka", "uskladišten ljudski rad = mrtav kapital", itd. pokazuju u istom pravcu) isprva usvojeni okvir ispostavlja se preuskim i Marks ga odbacuje.
Od diskusije o otuđenom radu pa nadalje Marks kreće drugim putem: centar referencije svakog pitanja je sada koncept "otuđenog rada" kao "esencijalne veze" između čitavog niza otuđenja i "novčanog sistema". A ipak, iako je ovaj program tu u poslednjem odeljku prvog spisa, nije potpuno realizovan sve do samog kraja trećeg spisa. U njemu Marks uspeva na kraju da demistifikuje "novčani sistem" - konačnog posrednika svih otuđenih medijacija, ove "veze između ljudskih potreba i objekta, između njegovog života i njegovih sredstava za život", ova "vidljiva božanstvenost" je "otuđena sposobnost čovečanstva", kao "eksterni, zajednički medijum i sredstvo pretvaranja slike u realnost i realnosti u običnu sliku (sredstvo koje ne potiče od čoveka kao čoveka i od ljudskog društva kao društva)", kao "egzistirajući i aktivan koncept vrednosti ..." - svet naglavačke - "bratimljenje nemogućnosti" koje "čini da se kontradikcije spajaju". I sve to u kontekstu objašanjavanja "zaista ontoloških afirmacija suštinskog bića (prirode)", "ontološku suštinu ljudske strasti", i "egzistenciju suštinskih objekata za čoveka, i kao objekata uživanja i objekata aktivnosti."
Stoga je Marksov sistem in statu nascendi ostvaren onda kada jasno shvata da iako novčani sistem dostiže svoj vrhunac u kapitalističkom načinu proizvodnje, njegova unutrašnja priroda ne može se razumeti u ograničenom istorijskom kontekstu već u širem ontološkom okviru čovekovog razvoja kroz njegov rad, tj. kroz ontološki samo-razvoj rada putem nužnih posrednika uključenih u njegovo nužno samootuđivanje i postvarenje u određenoj fazi (ili fazama) procesa samorealizacije.