Vladimir Ilič Lenjin
Imperijalizam kao najviši stadij kapitalizma

VII
Imperijalizam kao osobit stadij kapitalizma

Sad treba da izvučemo izvesne zaključke, da u jedno skupimo ono što smo već rekli o imperijalizmu. Imperijalizam je nastao kao razvitak i direktni nastavak osnovnih svojstava kapitalizma uopšte. Ali kapitalizam je postao kapitalistički imperijalizam samo na odredjenom, vrlo visokom stepenu svoga razvitka, kada su neka osnovna svojstva kapitalizma počela da se pretvaraju u svoju suprotnost, kada su se na celoj liniji stvorile i pokazale oznake prelazne epohe iz kapitalizma, u više društveno-ekonomsko uredjenje. Ekonomski osnovno u tom procesu je zamenjivanje kapitalističke slobodne konkurencije kapitalističkim monopolima. Slobodna konkurencija je osnovno svojstvo kapitalizma i robne proizvodnje uopšte; monopol je direktna suprotnost slobodnoj konkurenciji, a ova se pred našim očima počela pretvarati u mopol, ostvarujući krupnu proizvodnju, potiskujući sitnu, zamenjujući krupnu još krupnijom, dovodeći koncentraciju proizvodnje i kapitala do toga, da je iz nje izrastao i izrasta monopol: karteli, sindikati, trustovi i s njima stopljeni kapital kakvih desetak banaka koje raspolažu milijardama. A u isti mah monopoli, koji izrastaju iz slobodne konkurencije, ne otstranjuju slobodnu konkurenciju, nego postoje nad njom i naporedo s njom i time stvaraju niz osobito oštrih i dubokih protivurečnosti, trvenja, sukoba. Monopol je prelaz od kapitalizma k višem uredjenju.

Ako bi trebalo dati što je mogućno kraću definiciju imperijalizma, onda bi trebalo reći da je imperijalizam monopolistički stadij kapitalizma. Ta bi definicija sadržavala ono najglavnije, jer – s jedne strane – finansiski kapital je bankovni kapital monopolistički malog broja najkrupnijih banaka, koji se stopio s kapitalom monopolističkih saveza industrijalaca; a s druge strane – podela sveta je prelaz od kolonijalne politike, koja se bez zapreke širila po područjima nezauzetim od ma koje kapitalističke države, na kolonijalnu politiku monopolističkog posedovanja teritorija zemaljske kugle, koja je do kraja podeljena.

Ali sasvim kratke definicije, iako su zgodne jer rezimiraju ono što je glavno – ipak su nepotpune, napose onda kad iz njih treba izvoditi vrlo bitne oznake one pojave koju treba definisati. Stoga, ne zaboravljajući uslovno i relativno značenje svih definicija uopšte, koje nikada ne mogu obuhvatiti svestrane veze pojave u njenom punom razvitku, treba dati takvu definiciju imperijalizma, koja bi sadržavala ovih pet osnovnih njegovih oznaka: 1) koncentracija proizvodnje i kapitala, koja je dostigla tako visok stepen razvitka, da je stvorila monopole koji igraju odlučnu ulogu u privrednom životu; 2) stapanje bankovnog i industriskog kapitala i stvaranje finansiske oligarhije na bazi toga ‘’finansiskog kapitala’’; 3) izvoz kapitala, za razliku od izvoza robe, dobija naročito važno značenje; 4) stvaraju se medjunarodni monopolistički savezi kapitalista koji dele svet i 5) završena je teritorijalna podela zemaljske kugle medju najkrupnije kapitalističke sile. Imperijalizam je kapitalizam na onom stadiju razvitka, kada je – izgradjeno gospodstvo monopola i finansiskog kapitala, izvoz kapitala dobio istaknuti značaj, započela podela sveta izmedju medjunarodnih trustova i završena podela cele zemaljske kugle medju najkrupnije kapitalističke zemlje.

Videćemo kasnije kako se imperijalizam može i mora drukčije definisati, ako se imaju u vidu ne samo osnovni čisto-ekonomski pojmovi (na koje se ograničava navedena definicija), nego istorisko mesto toga stadija kapitalizma u odnosu prema kapitalizmu uopšte, ili odnos imperijalizma i dveju osnovnih struja u radničkom pokretu. Odmah treba istaći da je imperijalizam u pomenutom smislu nesumnjivo naročit stadij razvitka kapitalizma. Da bismo čitaocu dali što je mogućno bolje obrazloženu pretstavu o imperijalizmu, namerno smo se trudili da navedemo što više izjava buržoaskih ekonomista, koji moraju da priznaju posve nesumnjivo utvrdjene činjenice najnovije ekonomike kapitalizma. S istom svrhom navodjeni su podrobni statistički podaci koji nam omogućuju da vidimo do kojeg se upravo stepena razvio bankovni kapital itd. U čemu se upravo izrazio prelaz kvantiteta u kvalitet, prelaz razvijenog kapitalizma u imperijalizam. Naravno, da je suvišno govoriti o tome, da su sve granice u prirodi i društvu uslovne i pomične, da bi bilo glupo prepirati se na primer o tome, koje godine ili u kome deceniju je ‘’definitivno’’ nastao imperijalizam.

Ali, pre svega, prinudjeni smo da se prepiremo o definiciji imperijalizma sa K. Kauckim, glavnim marksističkim teoretičarom epohe takozvane druge internacionale, koja obuhvata dvadeset pet godina, od 1889 do 1914 godine.

Protiv osnovnih misli koje su izražene u našoj definiciji imperijalizma sa K. Kauckim, glavnim odlučno i godine 1915 i čak još u novembru godine 1914, izjavljujući da pod imperijalizmom ne treba shvatiti ‘’fazu’’ ili stepen privrede, nego politiku, i to odredjenu politiku, kojoj finansiski kapital ‘’daje prednost’’, da imperijalizam ne treba ‘’identifikovati’’ sa ‘’savremenim kapitalizmom’’, jer, ako se pod imperijalizmom razumevaju ‘’sve pojave savremenog kapitalizma’’ – karteli, protekcionizam, gospodstvo finansijera, kolonijalna politika, - onda se pitanje o nužnosti imperijalizma za kapitalizam svodi na ‘’najbanalniju tautologiju’’, jer onda je, ‘’zaista imperijalizam životna potreba za kapitalizam’’ itd. Najtačnije ćemo izraziti misao Kauckoga, ako navedemo njegovu definiciju imperijalizma, upravljenu direktno protiv suštine ideja koje smo mi izložili (jer su prigovori iz tabora onih nemačkih marksista, koji su slične ideje propovedali tokom čitavog niza godina, odavno poznati Kauckom, kao prigovori odredjene struje u marksizmu).

Definicija Kauckog glasi:

‘’Imperijalizam je produkt visoko razvijenog industriskog kapitalizma. On se sastoji u težnji svake industriske kapitalističke nacije da sebi prisajedini ili podvrgne sva velika agrarna (kursiv kod Kauckog) područja, bez obzira na to kakvim su nacijama naseljena’’.⁽⁸⁵⁾

Ova definicija ne vredi ni prebijene pare, jer ona jednostavno, tj. proizvoljno, izdvaja samo nacionalno pitanje (iako je ono vrlo važno i samo po sebi, i u svome odnosu prema imperijalizmu), proizvoljno i netačno ga povezujući samo s industriskim kapitalom u zemljama koje vrše aneksiju drugih nacija, ističući, isto tako proizvoljno i netačno, aneksiju agrarnih područja.

Imperijalizam je težnja za aneksijama – eto na šta se svodi politički deo definicije Kauckoga. To je tačno, ali skroz nepotpuno, jer je politički imperijalizam uopšte težnja za nasiljem i reakcijom. Ovde nas, medjutim, interesuje ekonomska strana stvari, koju je sam Kaucki uneo u svoju definiciju. Netačnosti u definiciji Kauckog bodu u oči. Baš za imperijalizam nije karakterističan industriski, nego finansiski kapital. Nije slučajno što je u Francuskoj upravo naročito brz razvitak finansiskog kapitala, uz slabljenje industriskog izazvao od 80-tih godina krajnje pooštrenje aneksionističke (kolonijalne) politike. Za imperijalizam je karakteristična upravo težnja za anektiranjem ne samo agrarnih područja nego i najindustriskijih (nemački apetiti na Belgiju, francuski na Lotaringiju), jer, prvo, završena podela sveta primorava da se kod ponovne podele pružaju ruke za svakom zemljom; drugo, za imperijalizam je bitna utakmica nekoliko velikih sila u težnji za hegemonijom, tj. za osvajanjem zemalja ne samo direktno za sebe nego i zbog slabljenja protivnika i potkopavanja njegove hegemonije (Nemačkoj je Belgija osobito važna kao uporište protiv Engleske; Engleskoj Bagdad kao uporište protiv Nemačke itd.).

Kaucki se poziva naročito – i često – na Engleze, kao da su oni tobože odredili značenje reči imperijalizam u njegovom, Kauckijevom, značenju. Uzimamo Engleza Hopsona i čitamo u njegovom delu ‘’Imperijalizam’’ koje je izašlo 1902 godine:

‘’Novi imperijalizam razlikuje se od starog, prvo, u tome što on, namesto težnji jedne rastuće imperije, postavlja teoriju i praksu imperija, koje jedna drugoj konkurišu i od kojih svaku vodi jednaka pohlepa za političkim širenjem i trgovačkom dobiti; drugo, u tome što nad trgovačkim interesima gospoduju interesi finansiskog kapitala ili interesi koji se odnose na plasiranje kapitala’’.⁽⁸⁶⁾

Vidimo da Kaucki faktički nije u pravu kad se poziva na Engleze uopšte (mogao bi se pozvati, recimo, na vulgarne engleske imperijaliste ili otvorene apologete imperijalizma). Vidimo da Kaucki, pretendujući da i nadalje brani marksizam, ustvari ide korak natrag u poredjenju sa socijal-liberalom Hopsonom, koji pravilnije uzima u obzir dve ‘’istoriski konkretne’’ (Kaucki u svojoj definiciji upravo tera šegu sa istoriskom konkretnošću!) osobine savremenog imperijalizma: 1) konkurenciju nekoliko imperijalizama i 2) prevlast finansijera nad trgovcem. A ako bi se uglavnom radilo o tome da industriska zemlja anektira agrarnu, onda se time ističe prvenstvena uloga trgovca.

Kauckijeva definicija ne samo da je netačna i nemarksistička. Ona je osnova čitavog sistema shvatanja na celoj liniji kidaju i s marksističkom teorijom i s marksističkom praksom, o čemu ćemo još govoriti. Sasvim je neozbiljna ova prepirka rečima, koju je Kaucki započeo: da li najnoviji stepen kapitalizma treba nazvati imperijalizmom ili stepenom finansiskog kapitala. Zovite kako hoćete; to je svejedno. Bitno je da Kaucki odvaja politiku imperijalizma od njegove ekonomike, da priča o aneksijama, kao o politici kojoj finansiski kapital ‘’daje prednost’’ a on toj politici suprotstavlja drugu, buržoasku politiku, koja je tobože moguća na istoj bazi finansiskog kapitala. Otuda sledi da se monopoli u ekonomici mogu složiti s nemonopolističkim, nenasilnim, neosvajačkim delovanjem u politici. Otuda sledi da se teritorijalna podela zemaljske kugle, koja je završena upravo u eposi finansiskog kapitala i koja sačinjava osnovu specifičnosti sadašnjih oblika utakmice izmedju najkrupnijih kapitalističkih država, može složiti s neimperijalističkom politikom. Dolazi se do zamazivanja, do otupljivanja, najosnovnijih protivurečja najnovijeg stepena kapitalizma, umesto razotkrivanja njihove dubine; dolazi se do buržoaskog reformizma, umesto do marksizma.

Kaucki polemiše s nemačkim apolgetom imperijalizma i aneksija, Kunovom, koji prosudjuje nezgrapno i cinički: imperijalizam je savremeni kapitalizam; razvitak kapitalizma je neizbežan i napredan; dakle, imperijalizam je napredan; dakle, treba puzati pred imperijalizmom i slaviti ga! Nešto kao ona karikatura koju su slikali narodnjaci protiv ruskih marksista u godinama 1894-1895: naime, ako marksisti smatraju da je kapitalizam u Rusiji neizbežan i napredan, onda treba da otvore krčmu i da se bave gajenjem kapitalizma. Kaucki odgovara Kunovu: ne, imperijalizam nije savremeni kapitalizam, nego samo jedan od oblika politike savremenog kapitalizma i mi možemo i moramo da se borimo protiv te politike, da se borimo protiv imperijalizma, protiv aneksije itd.

Odgovor izgleda na oko sasvim lep, a ustvari on je finije, prikrivenije (i zato opasnije) propovedanje izmirenja s imperijalizmom, jer ‘’borba’’ protiv politike trustova i banaka, koja ne dira u temelje ekonomike trustova i banaka, svodi se na buržoaski reformizam i pacifizam, na dobre i nevine željice. Izbeći postojeća protivurečja, zaboraviti najvažnija od tih protivurečja, namesto da se otkrije sva dubina protivurečja – eto to je teorija Kauckoga, koja nema ništa zajedničko s marksizmom. I razumljivo je da takva ‘’teorija’’ služi samo odbrani ideje jedinstva s Kunovima!

‘’Sa čisto ekonomskog gledišta, - piše Kaucki, - nije nemogućno da kapitalizam proživi još jednu novu fazu, prenošenja politike kartela na spoljnu politiku, fazu ‘ultra-imperijalizma’,(86) tj. nadimperijalizma, ujedinjenja imperijalizma celoga sveta, a ne borbe medju njima, fazu prestanka ratova u kapitalizmu, fazu ‘opšte eksploatacije sveta od internacionalno-ujedinjenog finansiskog kapitala’.’’⁽⁸⁷⁾

Na toj ‘’teoriji ultra-imperijalizma’’ moraćemo se zadržati još kasnije, da bismo podrobno pokazali, u kolikoj meri ona odlučno i neopozivo kida s marksizmom. A sada, prema opštem planu ove skice, treba se osvrnuti na tačne ekonomske podatke koji se odnose na to pitanje. Da li je ‘’sa čisto-ekonomskog gledišta’’ mogućan ‘’ultra-imperijalizam’’, ili su to ultra-gluposti?

Ako se pod čisto ekonomskim gledištem razume ‘’čista’’ apstrakcija, onda se sve, što se može reći, svodi na tvrdjenje: razvitak ide u pravcu monopola, prama tome, u pravcu jednog svetskog monopola, jednog svetskog trusta. To je van spora, ali to je i potpuno bez sadržaja, kao kad tvrdimo, da ‘’razvitak ide’’ u tome pravcu da će se predmeti prehrane proizvoditi u laboratoriumima. U tom smislu je ‘’teorija’’ ultra-imperijalizma isto takva glupost kao što bi bila i ‘’teorija’’ ultra-poljoprivrede.

Ako se pak govori o ‘’čisto-ekonomskim’’ uslovima epohe finansiskog kapitala, kao i konkretno-istoriskoj eposi, koja se odnosi na početak XX veka, onda je najbolji odgovor na mrtve apstrakcije ‘’ultra-imperijalizma’’ (koje služe isključivo reakcionarnom cilju: odvlačenju pažnje od dubine postojećih protivrečja) ako im se suprotstavi konkretno-ekonomska stvarnost savremene svetske privrede. Besadržajna pričanja Kauckog o ultra-imperijalizmu pojačavaju, izmedju ostalog, onu doboko-pogrešnu misao koja navraća vodu na mlin apolgeta imperijalizma, da tobože gospodstvo finansiskog kapitala slabi neravnomernosti i protivurečja unutar svetske privrede, a ono ih, ustvari, pojačava.

R. Kalver u svojoj knjižici ‘’Uvod u svetsku privredu’’⁽⁸⁸⁾ pokušao je da rezimira najglavnije čisto-ekonomske podatke koji omogućuju da se konkretno predoče uzajamni odnosi unutrašnje svetske privrede na granici XIX i XX veka. On ceo svet deli na 5 ‘’glavnih privrednih područja’’: 1) srednje-evropsko (sva Evropa osim Rusije i Engleske); 2) britansko; 3) rusko; 4) istočno-azisko i 5) američko, uključujući i kolonije u ‘’područja’’ onih država kojima pripadaju i ‘’ostavljajući po strani’’ nekoliko zemalja koje još nisu podeljene na područja, kao što su, na primer, Persija, Avganistan, Arabija u Aziji, Maroko i Abisinija u Africi i t. sl.⁽⁸⁹⁾

Evo, u skraćenom obliku, podataka koje on navodi za ta područja:

Vidimo tri područja s visoko razvijenim kapitalizmom (jak razvitak i komunikacija, i trgovine, i industrije): srednje-evropsko, britansko i američko. Medju njima su tri države koje vladaju svetom: Nemačka, Engleska, Sjedinjene Države. Imperijalistička utakmica i borba izmedju njih do krajnosti je zaoštrena time, što Nemačka ima neznatno područje i malo kolonija; stvaranje "srednje Evrope" još je u budućnosti i ona se radja u očajnoj borbi. Zasada je politička rascepkanost obležje cele Evrope. Naprotiv, na britanskom i američkom području politička je koncentracija vrlo velika, ali je ogromna nesrazmera izmedju prostranih kolonija prve i neznatih druge. A u kolonijama kapitalizam tek počinje da se razvija. Borba za Južnu Ameriku postaje sve oštrija.

Dva su područja slabog razvitka kapitalizma – rusko i istočno-azisko. U prvom je gustina stanovništva neobično mala, u drugom neobično velika; u prvom je politička koncentracija velika, u drugom je nema. Kinu su tek počeli da dele i borba koju za nju vode Japan, Sjedinjene Države itd. postaje sve oštrija i oštrija.

Uporedite sa tom stvarnošću – s gigantskom raznolikošću ekonomskih i političkih uslova, s krajnom nejednakošću brzine porasta raznih zemalja i dr., s divljom borbom izmedju imperijalističkih država – glupu priču Kauckoga o "mirnom" ultra-imperijalizmu. Zar to nije reakcionaran pokušaj uplašenog malogradjanina, da se sakrije pred groznom stvarnošću? Zar nam internacionalni karteli, koji se Kauckom čine začecima "ultra-imperijalizma" (kao što se proizvodnja tableta u laboratiji "može" proglasiti začetkom ultra-poljoprivrede), ne pokazuju primer podele i ponovne podele sveta, prelaz od mirne podele na nemirnu i obratno? Zar američki i dr. finansiski kapital, koji je mirno delio svet uz učešće Nemačke, recimo u medjunarodnom sindikatu željezničkih pruga, ili u medjunarodnom trustu trgovačkog brodarstva, zar oni sada ne dele ponovo svet na osnovu novih odnosa snaga, koje se menjaju sasvim nemirnim putem?

Finansiski kapital i trustovi ne slabe, nego pojačavaju razlike u brzini porasta raznih delova svetske privrede. A kad su se odnosi snaga već jednom promenili, u čemu može biti, u kapitalizmu, rešenje protivrečja, ako ne u sili? Izvanredno tačne podatke o različitoj brzini porasta kapitalizma i finansiskog kapitala u celoj svetskoj privredi imamo u statistici željeznica.(89) Poslednjih decenija imperijalističkog razvitka dužine željezničkih pruga promenila se ovako:

Željezničke pruge (hiljade kilometara)

Prema tome, najbrže su se razvijale željeznice u kolonijama i u samostalnim (i polusamostalnim) državama Azije i Amerike. Poznato je da tamo caruje i potpuno vlada finansiski kapital 4-5 najkrupnijih kapitalističkih država. Dve stotine hiljada kilometara novih željezničkih pruga u kolonijama i drugim zemljama Azije i Amerike, to znači preko 40 milijardi maraka novoga ulaganja kapitala uz osobito povoljne uslove, uz naročite garantije rentabilnosti, uz unosne narudžbine za livaonice čelika i dr., itd.

Najbrže raste kapitalizam u kolonijama i prekomorskim zemljama. Medju njima se pojavljuju nove imperijalističke sile (Japan). Pooštrava se borba svetskih imperijalizama. Povećava se danak koji pobire finansiski kapital od osobito unosnih kolonijalnih i prekomorskih preduzeća. Kod podele toga "plena" neobično veliki deo dolazi u ruke zemalja koje uvek ne zauzimaju prvo mesto u brzini razvitka proizvodnih snaga. U najvećim državama, zajedno s njihovim kolonijama, bila je dužina željezničkih pruga:

(hiljade kilometara)

Dakle, oko 80% svih željezničkih pruga koncentrisano je u 5 najvećih država. Ali, koncentracija vlasništva tih pruga, koncentracija finansiskog kapitala još je neuporedivo značajnija, jer, napr., engleskim i francuskim milionerima pripada ogromna količina akcija i obligacija američkih, ruskih i drugih željeznica.

Zahvaljujući svojim kolonijama, Engleska je povećala svoju željezničku mrežu na 100 hiljada kilometara, četiri puta više nego Nemačka. Medjutim, opšte je poznato da je za to vreme razvitak proizvodnih snaga Nemačke, i osobito razvitak proizvodnje kamenog uglja i gvoždja, tekao neuporedivo brže nego u Engleskoj, a da i ne govorimo o Francuskoj i Rusiji. Godine 1892 Nemačka je proizvodila 4,9 miliona tona gvoždja prema 6,8 u Engleskoj; a 1912 već 17,6 prema 9,0, tj. gigantska prevaga nad Engleskom!⁽⁹⁰⁾ Pita se, kakvim se drugim sredstvom, osim rata, mogao na bazi kapitalizma ukloniti nesklad izmedju razvitka proizvodnih snaga i akumulacije kapitala, s jedne strane, i razdeobe kolonija i "sfera uticaja" finansiskog kapitala, s druge strane?

Sledeće poglavlje

Vladimir Ilič Lenjin internet arhiva