27 „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” — jedno z podstawowych dzieł marksizmu. Stanowi ono naukową analizę dziejów ludzkości na najwcześniejszych etapach jej rozwoju. Ukazuje proces rozpadu wspólnoty pierwotnej oraz kształtowania się społeczeństwa klasowego opartego na wyzysku, pokazuje ogólne cechy tego społeczeństwa, przedstawia osobliwości rozwoju stosunków rodzinnych w rozmaitych formacjach społeczno-ekonomicznych. Praca ta odsłania dalej tajemnicę powstania i klasowy charakter państwa oraz wykazuje historyczną konieczność jego zaniku po ostatecznym zwycięstwie bezklasowego społeczeństwa komunistycznego.
Engels pisał „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” w okresie od końca marca do końca maja 1884 roku. Przeglądając rękopisy pozostałe po Marksie znalazł sporządzony przez niego w latach 1880-1881 obszerny konspekt książki „Ancient Society” pióra amerykańskiego uczonego L.H. Morgana (1877; polski przekład pt. „Społeczeństwo pierwotne”, Warszawa 1887). Konspekt ten zawiera dużo krytycznych uwag i własnych tez Marksa oraz uzupełnień z innych źródeł. Przeczytawszy konspekt i przekonawszy się, że książka Morgana stanowi potwierdzenie wypracowanej przez Marksa i jego samego materialistycznej koncepcji historii oraz głoszonych przez nich poglądów na temat wspólnoty pierwotnej, Engels uznał za konieczne napisać specjalną pracę na ten temat, uwzględniając w znacznym stopniu uwagi Marksa oraz rozmaite wnioski i fakty zawarte w książce Morgana. Dla Engelsa praca ta stanowiła „poniekąd wykonanie testamentu'' Marksa. Pisząc swoją książkę Engels oparł się na wynikach własnych badań nad historią Grecji i Rzymu, starożytnej Irlandii, starożytnych Germanów itd. (patrz m. in. prace: „Marka”, „Przyczynek do prehistorii Germanów” i „Okres Franków” w tomie 19 nin. wyd.).
Początkowo Engels chciał swoją pracę opublikować w legalnym teoretycznym czasopiśmie socjaldemokracji niemieckiej „Neue Zeit”. Późnej jednak zrezygnował z tego zamiaru z uwagi na to, że praca jego ze względu na swoją polityczną treść nie mogłaby być w Niemczech wydrukowana z powodu obowiązujących tam ustaw antysocjalistycznych. Książka ukazała się w Zurychu na początku października 1884 roku. W pierwszym okresie władze niemieckie przeszkadzały w jej rozpowszechnianiu, jednakże następne, niezmienione wydania (drugie w 1886, trzecie w 1889 roku) mogły już wyjść w Stuttgarcie. W 1885 roku praca ta wyszła w języku polskim, rumuńskim i włoskim. Przekład włoski redagował sam Engels, podobnie jak wydany w 1888 r. przekład duński. Pierwsze wydanie zostało również przetłumaczone na język serbski. Zgromadziwszy nowy materiał do dziejów wspólnoty pierwotnej, Engels w 1890 roku przystąpił do przygotowania nowego wydania książki. W trakcie pracy przestudiował całą najnowszą literaturę przedmiotu, w szczególności zaś prace rosyjskiego uczonego M. M. Kowalewskiego. Na podstawie nowo poznanych faktów, przede wszystkim z dziedziny archeologii i etnografii, wprowadził do pierwotnego tekstu wiele zmian i poprawek oraz dokonał istotnych uzupełnień, zwłaszcza w rozdziale II zatytułowanym „Rodzina”. Poważniejsze zmiany w stosunku do wydania pierwszego zaznaczone zostały w przypisach pod tekstem. Zmiany oraz uściślenia nie dotyczą jednak wniosków Engelsa, które w nowych faktach znalazły tylko potwierdzenie i później również nic nie straciły na znaczeniu. Dalszy postęp nauki udowodnił słuszność rozwiniętych przez Engelsa tez, chociaż niektóre szczegóły zaczerpnięte z książki Morgana z punktu widzenia dzisiejszej wiedzy naukowej wymagałyby pewnego uściślenia. Czwarte, poprawione i uzupełnione wydanie „Pochodzenia rodziny” wyszło w listopadzie 1891 roku w Stuttgarcie (na stronie tytułowej jest rok 1892); w dalszych wydaniach tego dzieła nie wprowadzono już żadnych zmian. Do czwartego wydania Engels napisał nową przedmowę (patrz tom niniejszy, str. 531-544), która opublikowana została także w postaci oddzielnego artykułu pt. „Przyczynek do prehistorii rodziny” (patrz tom 22 niniejszego wydania).
Za życia Engelsa wyszły jeszcze dwa wydania (piąte w roku 1892, szóste w roku 1894), które były przedrukami wydania czwartego. Wydanie to posłużyło również za podstawę do pierwszych przekładów na francuski (w roku 1893 - tłumaczenie odredagowała Laura Lafargue, a przejrzał je Engels), bułgarski (1893 r.), hiszpański (1894 r.); w języku angielskim książka ukazała się dopiero w 1902 roku. Po rosyjsku „Pochodzenie rodziny” wydane zostało po raz pierwszy w 1894 r. w St. Petersburgu - podstawą tłumaczenia było czwarte wydanie niemieckie. Było to pierwsze dzieło Engelsa, które wyszło legalnie w Rosji. Później było ono wielokrotnie wydawane w różnych językach. - 27.
27a „Ancient Society, or Researches in thc Lines of Human Progress from Sayagery, through Barbarism to Civilization”. By Lewis H. Morgan, London Macmillan and Co., 1877. Książkę, drukowano w Ameryce, a w Londynie, rzecz dziwna, trudno ją dostać. Autor umarł przed paru laty. [Przekład polski: „Społeczeństwo Pierwotne, czyli „Badanie Kolei Ludzkiego Postępu od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji”. Warszawa 1887. - Red.
28 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 19. - 32.
29 Pueblo - nazwa grupy plemion indiańskich zamieszkujących Nowy Meksyk (obecnie stany Arizona i Nowy Meksyk w USA). Zróżnicowani silnie pod względem językowym, zbliżeni są sposobem życia i kulturą. Rozkwit kultury Pueblo przypadł na okres od X do XIII wieku. Obecnie osiedleni w rezerwatach. Nazwa Pueblo (od hiszpańskiego słowa pueblo - lud, osada) została im nadana przez hiszpańskich zdobywców i oznacza zarówno Indian, jak i wznoszone przez nich budowle, będące dużymi zbiorowymi domami. Wznoszono je z drewna, kamiennych płyt i niewypalonych cegieł, a także wykuwano w skale. Zwykle były one paropiętrowe o układzie tarasowatym i miały charakter obronny. Mogły pomieścić tysiące osób. - 35, 106.
29a W wydaniu z 1884 roku zamiast słów: „Germanowie Tacyta i Normanowie z okresu Wikingów” - jest: „Germanowie Cezara (albo - jak byśmy to chętniej powiedzieli - Tacyta)”. - Red.
30 Iliada - starogrecki poemat epiczny, przypisywany Homerowi, powstały prawdopodobnie w VIII w. p.n.e. - 57.
31 Engels wykorzystał w swojej pracy następujące książki McLennana: „Primitive Marriage. An Inquiry into the Origin of the Form of Capture in Marriage Ceremonies”, Edynburg 1865; „Studies in Ancient History Comprising a Reprint of <<Primitive Marriage. An Inquiry into the Origin of the Form of Capture in Marriage Ceremonies>>”, Londyn 1876. W czasie przygotowywania czwartego wydania „Pochodzenia rodziny” (1891 r.) Engels przestudiował m. in. nowe wydanie drugiej. ze wspomnianych książek McLennana, które wyszło w Nowym Jorku i w Londynie w 1886 roku. - 40.
32 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 435. - 41.
33 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 21). - 41.
34 Patrz J.J. Bachofen, „Das Mutterrecht. Eine Untersuchung iiber die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiósen und rechtlichen Natur”, Stuttgart 1861. - 42, 533.
34a Określając ów stan pierwotny mianem heteryzmu Bachofen dowodzi, jak mało rozumiał on to, co odkrył, a raczej odgadł. Grecy, gdy wprowadzili ten wyraz, oznaczali nim stosunki mężczyzn – nieżonatych lub żyjących w małżeństwie pojedynczym - z kobietami niezamężnymi; heteryzm zawsze zakłada istnienie określonej formy małżeństwa, poza którą odbywają się te stosunki, oraz przynajmniej możliwość istnienia prostytucji. W innym znaczeniu wyrazu tego nigdy ale używano i w tym znaczeniu używam go wraz z Morganem. Nadzwyczaj cenne odkrycia Bachofena przybierają wszędzie zmistyfikowaną do nieprawdopodobieństwa postać przez to, że uroił sobie, jakoby historycznie wytworzone stosunki między mężczyzną a kobietą miały swe źródło w ówczesnych religijnych wyobrażeniach ludzi, a nie w ich rzeczywistych stosunkach życiowych.
35 Giraud-Teulon przytacza tę opinię Saussure'a w swej książce „Les origines du mariage et de la familie”, Genewa i Paryż 1884, str. XV. –43.
36 Ch. Letourneau, „L'evolution du mariage et de la familie”, Paryż 1888, str. 41. - 43.
37 Engels cytuje Espinasa za książką Giraud-Teulona, str. 518 (patrz przypis 35), w której w postaci Dodatku znajduje się fragment jego pracy „Des societes animales”. - 44.
38 E. Westermarck, „The History of Human Marriage”, Londyn i Nowy Jork 1891, str. 70-71. - 47.
38a W liście pisanym wiosną roku 1882.
39 Marks w nader mocnych słowach mówi o całkowitym sfałszowaniu okresu pierwotnego w wagnerowskim tekście Nibejungów.
„Czy słyszano kiedykolwiek, by brat siostrę obejmował jak małżonkę?”40 Tym wagnerowskim „bogom lubieżności”, którzy w całkiem nowoczesny sposób dodają swym miłostkom pikantności przez domieszkę kazirodztwa. Marks odpowiada: „W czasach pierwotnych siostra była żoną i to było moralne”. - [Uwaga do IV wydania] Pewien francuski przyjaciel i wielbiciel Wagnera nie zgadza się. z tą uwagą i zaznacza, że już w „starszej Eddzie”, na której Wagner się. opierał, w „Oegisdrecka”, Loki zarzuca Frei: „Wobec bogów obejmowałaś własnego brata”. - Czyli że małżeństwo między rodzeństwem było już wówczas zakazane. Ale „Oegisdrecka” jest wyrazem czasów, gdy wiara w stare mity była zupełnie złamana, jest satyra, na bogów całkiem w stylu Lukiana. Jeśli Loki, jak Mefisto, robi tam taki zarzut Frei, to przemawia to raczej przeciwko Wagnerowi. Kilka wierszy dalej Loki mówi również do Njordra: „Z twoją siostrą spłodziłeś (takiego) syna”. (Widh systur thinni gaztu slikan mog)41. Njordr nie jest co prawda asem, lecz wanem i mówi w „Sadze Vnglingów”, że w kraju wanów małżeństwa między rodzeństwem są zwykłym zjawiskiem, czego nie ma u azów. Ryłoby to oznaką tego, że wanowie byli starszymi bogami niż azowie42. W każdym razie Njordr żyje wśród azów, jak równy im, tak że „Oegisdrecka” jest raczej dowodem, że w okresie powstawania g o bogach małżeństwa między rodzeństwem, przynajmniej wśród bogów, jeszcze nie wzbudzały odrazy. - Jeśli się chce usprawiedliwiać Wagnera, to należałoby raczej zamiast na „Eddę” powołać się. na Goethego, który w balladzie o bogu i bajaderze popełnia podobny Mad w stosunku do religijnego oddawania się kobiet, upodabniając je zbytnio do nowożytne} prostytucji.
39 List ten, o którym wspomina Engels w swoim liście z 11 kwietnia 1884 r. do Kautskiego, me zachował się. - 47.
40 Mowa tutaj o tetralogii operowej Ryszarda Wagnera pt. „Pierścień Nibelunga”, napisanej przez kompozytora na podstawie skandynawskiego eposu „Edda” i „Pieśni o Nibelungach” (patrz „Wal-kiria. Pierwszy dzień tetralogii: Pierścień Nibelunga”, akt drugi).
„Pieśń o Nibelungach” - bohaterski epos germański (początek XIII w.); jego podłoże historyczne stanowią wędrówka ludów (IV-V w.) i podbój Burgundów przez Hunów pod wodzą Attyli (436 r.); w epos wplecione zostały liczne mity germańskie. Na język polski przełożył „Pieśń o Nibelungach” J. Szabrański (1881 r.). -48, $62.
41 „Edda” - zbiór staroislandzkich pieśni bohaterskich i mitologicznych, jeden z najstarszych zabytków literatury staroskandynawskiej; zachował się w postaci rękopisu, pochodzącego z XIII wieku, a odkrytego w 1642 r. przez biskupa islandzkiego Brynjolfura Sveinssona („Edda starsza” - 29 pieśni o bohaterach l bogach, pochodzących z DC-XI w.), oraz w postaci komentarzy do mitologii staroskandynawskiej i traktatu o wierszowaniu, przeznaczonego dla skaldów („Edda młodsza” - napisana na początku XIII w. przez poetę i kronikarza islandzkiego Snorriego Sturlusona). Pieśni „Eddy” odzwierciedlają życie królów skandynawskich w okresie upadku porządku rodowego oraz wędrówek ludów. Spotykamy w nich postaci i opowieści znane z tradycji starożytnych Germanów.
„Oegisdrecka” - jedna z pieśni „Eddy starszej”, zaliczana do starszych tekstów zbioru. Engels cytuje tutaj fragmenty strofy 32 i 36 tejże pieśni. — 48.
42 Azowie i wanowie - dwie generacje bogów w mitologii skandynawskiej.
„Saga o Inglingach” - pierwsza z 16 sag o królach norweskich (od najdawniejszych czasów aż do XII wieku) z dzieła Snorriego Sturlusona „Heimskringla” z pierwszej połowy XIII wieku, opartego na kronikach historycznych o królach norweskich oraz na islandzkich i norweskich sagach rodowych. Engels przytacza tutaj rozdział 4 tej sagi. — 48.
43 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 425. - 49.
43a W wydaniu z 1884 r. brak słów „lub jakaś podobna do niej forma rodziny”. - Red.
43b Ślady bezładnego
obcowania płciowego, tzw. „Sumpfzeugung” [płodzenie w bagnie], które Bachofen44, jak sądzi, odnalazł, wyprowadzają się,
jak to dziś już nie ulega wątpliwości - z małżeństwa grupowego. „Jeśli Bachofen
uważa małżeństwa punalua za <
44 JJ. Bachofen, „Das Mutterrecht”, Stuttgart 1861, str. XXIII, 385 i in. - 57.
45 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Drewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 187).-51.
46 Cezar, „Pamiętniki o wojnie galickiej”, ks. IV, rozdz. 14. - 51.
46a W wydaniu z roku 1884 zamiast słów „małżeństwo grupowe” jest; „rodzina punalua”. - Red.
46b W wydaniu z 1884 r. zamiast słów: „lub podobna forma małżeństwa grupowego” jest: „forma rodziny”. -Red.
47 „The People of India”. Edited by J. F. Watsoo and J. W. Kaye. Vol. I-VI, Londyn 1868-1872. - Engels cytuje n tom tego wydania, str. 85. - 51.
48 Mowa o grupach czy klasach małżeńskich, na które dzieliła się większość plemion australijskich. Istniały cztery klasy małżeńskie, z których każda rozpadała się na jedną męską i jedną żeńską klasę. Pomiędzy tymi czterema klasami istniały określone przepisy regulujące zawieranie małżeństw, tzn. mężczyźni jednej grupy mogli zawierać małżeństwo tylko z kobietami określonej drugiej grupy. - 52.
48a W wydaniu z roku 1884 zamiast słów: „lecz inną pierwotniejsza. formę małżeństwa grupowego” jest napisane: „ich organizacja jednakże posiada tak wyjątkowy charakter, że nie jesteśmy w stanic brać ich pod uwagę”. - Red.
48b W wydaniu z roku 1884 brak dalszego tekstu aż do paragrafu: ”3. Rodzina parzysta...” (str. 56). – Red
49 L. H. Morgan, „Systems of Consanguinity and Affinity of the Human Family”, Waszyngton 1871. - 53, 96.
49a W wydaniu z roku 1884: „w rodzinie << punalua>>”, - Red.
49b W wydaniu z toku 1884 brak słów: “na pewien czas". - Red.
50 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 459. - 57.
51 Engels cytuje list Arthura Wrighta za „Ancient Society” Morgana, Londyn 1877, str. 455. Pełny tekst listu (datowanego 19 maja 1874 r., a nie jak u Morgana - 1873 r.) został opublikowany w czasopiśmie „American Anthropologist”, New Series, Menasha, Wtsconsin, USA 1933, nr i, str. 138-140. - 59.
51a W wydaniu z roku 1884: „rodzinę punalua”. - Red.
51b W wydaniu z roku 1884 brak tego ostatniego zdania - Red.
52 H. H. Bancroft, „The Native Races of the Pacific States of North America”, vol. I, Nowy Jork 1875, str. 352-353. - 60.
52a Dalszy tekst aż do akapitu „Rodzina parzysta...” (str. 63) został dodany przez Engelsa w wydaniu z roku 1891. W wydaniu z roku 1884 brzmi on następująco: „Ze starożytności znane są dobrze tego rodzaju pozostałości, np. oddawanie się dziewcząt fenickich w świątyni w czasie uroczystości ku czci bogini Attarte. Podobnie średniowieczne prawo pierwszej nocy, które, mimo iż niemieccy neoromaatycy usiłowali je wybielić, było mocno zakorzenione, jest szczątkiem rodziny punalua przekazanym prawdopodobnie przez celtycki ród (klan)”. - Red.
53 Saturnalia - doroczne święta ku czci Saturna, wprowadzone do Rzymu prawdopodobnie z końcem V w. p.n.e., obchodzone w okresie zimowego przesilenia dnia z nocą po zakończeniu prac polowych; były one świętem pojednania i równości: niewolnicy zasiadali do stołu z panami, którzy im usługiwali; wyprawiano uczty i urządzano orgie; panowały nieskrępowane stosunki płciowe. Słowo „saturnalia” stało się synonimem nieokiełznanych hulanek i orgii. - 61
54 Chodzi o tzw. sentencję guadalupańską z 21 kwietnia 1486 roku pojednawczy wyrok króla hiszpańskiego Ferdynanda V Katolickiego. Powstanie chłopskie w Katalonii zmusiło króla do ustępstw na rzecz chłopów, i wystąpił on jako pośrednik pomiędzy zbuntowanymi chłopami a panami feudalnymi. Sentencja przewidywała zniesienie poddaństwa i „złych zwyczajów” (m. in. prawa pierwszej nocy, sprzedaży przyszłego oblubieńca względnie oblubienicy) na warunkach wykupu. — 63.
54a W wydaniu z roku 1884 zamiast: „osobistą własnością” jest: „prywatną własnością”. - Red.
54b W wydaniu z roku 1884 zamiast: „własność rodzin” jest: ”własność prywatną”. - Red.
54c W wydaniu z roku 1884 brak słowa „rodzin”. - Red.
55 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Laisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. m). - 67.
56 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 112). - 67.
56a W wydaniu z roku 1884 brak ostatniego zdania. - Red.
57 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 465-466. - 68.
58 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 470. - 68.
59 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 31). - 69.
60 Mowa o pracy M. M. Kowalewskiego „Pierwobytnoje prawo”. Wypusk i. Rod, Moskwa 1886. W pracy tej Kowalewski opiera się na publikacjach Orchanskiegc (1875) i Jerimienki (1878) poświęconych wspólnocie rodzinnej w Rosji. — 70.
61 „Prawda” Jarosława - pierwsza część najstarszej redakcji „Prawdy Ruskiej”, zbioru praw na Rusi Kijowskiej, powstałego w XI-XII w. w oparciu o prawa zwyczajowe tego okresu i stanowiącego odzwierciedlenie ekonomicznych i społecznych stosunków panujących w ówczesnym społeczeństwie. - 70.
62 Prawo dalmatyńskie - zbiór praw obowiązujących w XV-XVII wieku w Poljicy (część Dalmacji); znane pod nazwą Statutu z Poljicy. -70.
63 A. Heusler, „Institutionen des Deutschen Privatrechts”, t. 2, Lipsk 1886, str. 271. .- 70.
64 Tę wiadomość Nearchosa wspomina Strabon w swojej „Geografii”, ks. XV, rozdz. I. - 70. .
65 Calpullis - wspólnoty domowe u Indian meksykańskich za czasów hiszpańskich podbojów. Każda wspólnota domowa (calpulli), której wszyscy członkowie pochodzili z tej samej rodziny, posiadała wspólny kawałek ziemi, której nie można się było ani zrzec, ani podzielić pomiędzy spadkobierców. Calpullis opisał Alonzo de Zurita w swej pracy „Rapport sur les difrerentes classes de chefs de la Nouvelle-Espagne, sur les lois, les moeurs des habitants, sur les impots ctablis avant et depuis la conauete, etc., etc.”, która po raz pierwszy opublikowana została w książce „Yoyages, relatkms et memoires originaux pour servtr a 1'histoire de la decouverte de rAmćriaue, publies pour la premiere fois en francais, par H. Ternaux-Compans”, Paryż 1840, t. H, stt. 50-64. - 71.
66 H. W. Cunow, „Die altpemanischen Dorf- und Markgenossen-schaften” w czasopiśmie „Das Ausland'' z 20 i 27 października oraz 3 listopada 1890 r.
„Das Ausland” — niemieckie pismo poświęcone najnowszym badaniom na polu nauk przyrodniczych, geografii i etnografii; wychodziło od 1828 do 1893 roku (początkowo codziennie, od 1853 r. raz na tydzień), od 1875 roku było wydawane w Stuttgarcie. - 71.
66a W wydaniu 7 roku 1884 jest; ”rodziny punalua”. - Red.
66b W wydaniu z roku 1884 brak ostatniego zdania. - Red.
67 Chodzi tutaj o artykuł 230 Code civil des Francais wprowadzonego w 1804 r. przez Napoleona I. - 73.
68 G. F. Schoemann, „Griechische Alterthumer”, t. I, Berlin 1855, str. 268. - 74.
69 Spartiad - pełnoprawni obywatele w starożytnej Sparcie.
Heloci - warstwa społeczna w Sparcie wywodząca się od przed-doryckich mieszkańców tych terenów i z podbitej ludności Mesenii. Heloci byli własnością państwa spartańskiego; uprawiali ziemię spar-tiatów, płacili daninę (do połowy plonów), wykonywali różne posługi. - 74.
70 E. W. Wachsmuth, „Hellenische Alterthumskunde aus dem Gesichts-punkte des Staates”, druga część, rozdział czwarty, Halle 1830, str. 77. - 75.
70a W wydaniu z roku 1884: „społecznych”. - Red.
70b W wydania z roku 1884 brak tego ostatniego zdania. - Red.
71 Karol Marks i Fryderyk Engels, „Ideologia niemiecka” (patrz tom 3 niniejszego wydania, str. 33). - 76.
72 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 504. - 77.
72a W wydaniu i; toku 1884 brak poniższego tekstu aż do słów: „Heteryzm jest właśnie taką sama instytucją społeczną...” - Red.
73 Hierodule - w starożytnej Grecji i w koloniach greckich niewolnice i niewolnicy należący do świątyń. Hierodule - kobiety w wielu miejscowościach, zwłaszcza w miastach Azji Przedniej i w Koryncie, oddawały się prostytucji w świątyniach. - 77.
73a W wydaniu z roku 1884 brak ostatnich dwu zdań. - Red.
74 Tacyt, „Germania”, rozdz. 18 i 19. - 79.
74a W wydaniu z roku 1884 brak ostatniego zdania. - Red.
74b W wydaniu z roku 1884 dodane: „i szwedzka”. – Red.
74c W wydaniu z roku 1884 brak dalszego tekstu aż do akapitu: „Rzeczywiście miłość płciowa...” – Red.
75 Parafraza cytatu z dzieła Fouriera „Theorie de Punite universelle”, t. 3, w: „Oeuvres completes”, t. 4. Paryż 1841, str. 120. Pierwsze wydanie tego dzieła wyszło pod tytułem „Traite de 1'association domestiąue-agricole”, t. 1-2, Paryż-Londyn 1822. - 83.
75a W wydaniu z roku 1884 brak dalszego tekstu aż do akapitu: „Ale wróćmy do Morgana...” (str. 95). - Red.
76 „Dafnis i Chloe” - grecki romans pasterski, którego autorem jest Longos z Lesbos (żył w końcu II w.). – 88.
77 „Pieśń o Nibelungach”, pieśń dziesiąta. - 89.
78 „Gutruna” („Kudruna”) - środkowo-górno-niemiecki epos z XIII wieku. — 90.
79 H. S. Maine, „Ancient Law: its Connection with the Early History of Society, and its Relation to Modern Ideas”, Londyn 1866, str. 170; pierwsze wydanie tego dzieła wyszło w Londynie w roku 1861. - 91.
80 Karol Marks i Fryderyk Engels, „Manifest Partii Komunistycznej”, rozdz. I (patrz tom 4 niniejszego wydania, str. 514-527). - 91.
81 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 491-492. - 95.
82 L. H. Morgan, „Ancient Society”, cyt. wyd., str. 85-86. - 100.
83 Mowa tutaj o zdobyciu Meksyku przez Hiszpanów (1519-1521). - 102.
84 L. H. Morgan, „Ancient Society”, cyt. wyd., str. 115. - 103.
85 „Naród Neutralny” - tak nazywano w XVII w. związek wojenny kilku spokrewnionych z Irokezami plemion indiańskich, które żyły na północnym brzegu jeziora Erie. Nazwę tę nadali związkowi francuscy kolonizatorzy, ponieważ w wojnach pomiędzy plemionami Irokezów i Huronów zachowywał on neutralność. — 109.
86 Mowa o walce wyzwoleńczej Zulusów i Nubijczyków przeciwko kolonizatorom angielskim. Zulusi, napadnięci w styczniu 1879 r. przez Anglików, stawiali przez pół roku pod wodzą Cetewaja zacięty opór. Dzięki lepszemu uzbrojeniu udało się wreszcie Anglikom pobić Zulusów. Ostatecznie w 1887 r. Zulusi znaleźli się pod panowaniem angielskim, przy czym Anglicy wykorzystywali prowokowane przez siebie bratobójcze walki pomiędzy plemionami zuluskimi.
Narodowowyzwoleńcza walka Nubijczyków, Arabów i innych plemion Sudanu pod wodzą muzułmańskiego proroka Muhammada Ahmada, który sam ogłosił się „mahdim” („wybawicielem”) rozpoczęła się w roku 1881. Największe nasilenie walk miało miejsce w latach 1885-1884, kiedy prawie całe terytorium Sudanu zostało oswobodzone od wojsk kolonizatorów angielskich, których przenikanie do Sudanu datuje się od lat siedemdziesiątych XIX w. W toku walki ukształtowało się samodzielne i scentralizowane państwo mahdiego. Dopiero w 1899 r., wykorzystując wewnętrzną słabość państwa - następstwo walk i waśni wewnętrznych - oraz dzięki swej przewadze militarnej zdołali Anglicy zawojować Sudan. - 709.
87 G. Grote, „A History of Greece” t. 1-12; pierwsze wydanie tego dzieła wyszło w Londynie w latach 1846-1856; omawiane tutaj miejsce patrz str. 54-55 tomu 3, wydanego w Londynie w roku 1869. – 111.
88 Chodzi o mowę Demostenesa przeciwko Eubulidesowi, w której wspomniany jest stary zwyczaj, wedle którego w grobowcach rodowych można było chować tylko zmarłych należących do danego rodu. - 111.
89 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, t. IX, str. 134). – 112.
90 Chodzi tutaj o fragment z nie zachowanego dzieła greckiego filozofa Dikajarcha (lY-III w. p.n.e.), przytoczony w pracy Wilhelma Wachsmutha „Hellenische Alterthumskunde aus dem Gesichtspunkte des Staates”, część pierwsza, rozdział pierwszy, Halle 1826, str. 312. -112.
91 W. A. Becker, „Charikles. Bilder altgriechischer Sitte. Zur genaueren Kenntniss des griechischen Privatlebens”, część druga, Lipsk 1840, str. 447. - 112,
91a W wydaniu z roku 1884 brak tego słowa. - Red.
92 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, t. IX, str. 136). - 113.
93 G. Grote, „A History of Greece”, t. 3, Londyn 1869, str. 66. - 114.
94 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, t. IX, str. 137). - 114.
95 G. Grote, „A History of Greece”, t. 3, Londyn 1869, str. 66. - 114.
95a K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, t. IX, str. 138-139). - 115.
96 G. Grote, „A History of Greece”, t. 2, Londyn 1869, str. 58-59. -115.
97 Homer, „Iliada”, pieśń druga. -115.
98 Dionizjos z Halikarnasu, „Dawne dzieje rzymskie” w dwudziestu księgach, księga druga, rozdział 12. - 116.
99 Ajschylos, „Siedmiu przeciw Tebom”. - 116.
100 G. F. Schoemann, „Griechische Alterthumer”, t. I, Berlin 1855, str. 27. - 117.
101 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 248. - 117.
102 Homer, „Iliada”, pieśń druga. - 118.
103 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 144-145). - 119.
104 Tukidydes, „Wojna peloponeska”, księga I, rozdział 13. - 119.
105 Arystoteles, „Polityka”, księga trzecia, rozdział 10. - 119.
105a Jak greckiego basileusa, tak i wodza wojennego Azteków przemieniono w nowożytnego księcia. Morgan pierwszy poddaje krytyce historycznej informacje Hiszpanów z początku błędne i przesadzone, a później wprost kłamliwe, i udowadnia, że Meksykanie stali na średnim stopniu barbarzyństwa, ale wyżej od Indian Pueblo z Nowego Meksyku, i że ich ustrój - o ile można sądzić ze zniekształconych wiadomości - przedstawiał taki oto obraz: związek trzech plemion, który zmusił pewną liczbę innych plemion do płacenia sobie daniny; rządziła tam rada związkowa i związkowy dowódca wojskowy; z tego ostatniego Hiszpanie zrobili “cesarza".
105b W wydania z roku 1884 zamiast słów: “ponieważ poza tym nie ustanawiał żadnych różnic prawnych miedzy klasami" znajdują, się. słowa: “ponieważ dwie pozostałe klasy nic otrzymały żadnych szczególnych praw". - Red.
106 Mowa o czwartej klasie obywateli ateńskich, tetach (wolnych, ale niemajętnych), którzy otrzymali prawo piastowania urzędów publicznych; niektóre źródła przypisują je Arystydesowi (V w. p.n.e.). – 128.
107 Chodzi o tzw. metojków — wolną ludność, rekrutującą się z obcych przybyszów, stale mieszkającą w miastach greckich. Mimo posiadania wolności osobistej, pozbawieni byli praw obywatelskich. Nie mogli zajmować urzędów publicznych, zasiadać w zgromadzeniu ludowym, nie wolno im było posiadać własności nieruchomej. Zajmowali się przeważnie rzemiosłem i handlem. Metojkowie byli obowiązani do płacenia specjalnego podatku od głowy na rzecz państwa i do służby wojskowej. Do organów władzy mogli się zwracać wyłącznie za pośrednictwem tzw. opiekunów. - 129.
108 W latach 510-507 p.n.e. Kleistenes, pochodzący z rodu Alkmeonidów, kierował walką ateńskiego ludu przeciwko rządom starej szlachty rodowej; w rezultacie podważony został ustrój rodowy i przeprowadzone zostały reformy społeczne, które stały się podwaliną demokracji ateńskiej. - 129.
109 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 271. - 130.
109a - narodach okrzesanych. Tu gra słów: police - policja, police – okrzesany, ucywilizowany. — Red.
110 W roku 561 p.n.e. Pizystrat, pochodzący z zubożałej rodziny arystokratycznej, zagarnął w Atenach władzę i ustanowił tyranię. Ta forma rządów trwała z przerwami (Pizystrat dwukrotnie musiał uchodzić z Aten, za każdym razem wracał jednak z powrotem) aż do roku 510, tzn. do momentu wypędzenia z Aten drugiego syna Pizystrata - Hippiasza. Wkrótce potem Kleistenes przeprowadził pewne reformy społeczne, które dały początek demokracji ateńskiej. Polityka Pizystrata, korzystna dla drobnych i średnich posiadaczy, podkopała pozycję szlachty rodowej, nie spowodowała jednak żadnych poważniejszych zmian w strukturze politycznej państwa ateńskiego. -132.
111 Prawo Dwunastu Tablic - najstarszy kodeks prawa rzymskiego, opracowany w latach 451-449 p.n.e., obejmował przepisy prawa cywilnego, karnego, państwowego i sakralnego. Prawo to, wyryte na tablicach, było wystawione na Forum Romanum. Zastąpiło ono dawne obowiązujące w Rzymie prawo obyczajowe. Odzwierciedlało proces różnicowania się majątkowego społeczeństwa rzymskiego, rozwoju niewolnictwa i formowania się państwa o ustroju niewolniczym. - 133.
112 Bitwa w Lesie Teutoburskim w 9 r.n.e. pomiędzy powstałymi przeciwko rzymskim najeźdźcom plemionami germańskimi pod wodzą Arminiusza a wojskami rzymskimi pod wodzą Warusa zakończyła się całkowitym zniszczeniem trzech rzymskich legionów. — 134.
112a W wydaniu z roku 1884 ostatnie zdanie brzmi następująco: “Jeszcze za Augusta przywieziona do Rzymu głowa poległego w Lesie Teutoburskim Warusa została pochowana w grobie rodu Kwinryliuszów (gentilitins tumulus)”. - Red.
112b W wydaniu z roku 1884 zamiast słów: “chyba nie" jest “niekoniecznie". — Red.
113 Appiusz Klaudiusz został wybrany na rok 451 i 450 do kolegium dziesięciu mężów (decemwirów), którego zadaniem było ułożenie praw, znanych później jako Prawo Dwunastu Tablic. Kolegium posiadało nadzwyczajną władzę. Po upływie ustalonego terminu Appiusz Klaudiusz wraz z innymi decemwirami usiłował poprzez uzurpację przedłużyć władzę kolegium również na rok 449. Samowola i gwałty decemwirów, zwłaszcza Appiusza Klaudiusza, spowodowały jednak wybuch powstania plebejuszów, które doprowadziło do obalenia decemwirów; Appiusz Klaudiusz został uwięziony i wkrótce potem zmarł.
Druga wojna punicka (218-201 p.n.e.) - jedna z trzech wojen Rzymu z Kartaginą, których powodem była rywalizacja o panowanie nad basenem Morza Śródziemnego. Wojny zakończyły się klęską i zniszczeniem Kartaginy. — 135.
114 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, t. IX, str. 134). - 135.
114a W wydaniu z roku 1884 brak poniższego tekstu aż do akapitu na stronie 139 rozpoczynającego się od słów: “Jeszcze w trzysta lat..." – Red.
114b - utratę praw rodzinnych. - Red.
115 W swojej książce „Romische Alterthumer”, t. I, Berlin 1856, str. 195, Lange powołuje się na dysertację Ph. E. Huschkego „De Privilegiis Feceniae Hispalae senatusconsulto concessis” (Liv. XXXIX, 19), Getynga 1822. - 139.
116 Th. Mommsen, „Romische Geschichte”, t. I, księga pierwsza, rozdz. 6; pierwsze wydanie wymienionego dzieła (t. I) ukazało się w Lipsku w 1854 r. - 141
116a Łacińskie rex - to to samo co celtycko-irlandzkie righ (naczelnik plemienia) oraz gockie reiks; o tym, że to słowo tak samo jak początkowo nasze Furst (tj. jak angielskie first, duńskie forste - pierwszy) oznaczało naczelnika rodu lub plemienia, świadczy fakt, że u Gotów już w IV wieku istniał odrębny wyraz thiudans dla oznaczenia wodza wojskowego całego narodu, późniejszego króla. Artakserkses i Herod nazywani są w przekładzie Biblii Ulfilasa nie reiks, lecz thiudans, a państwo cesarza Tyberiusza nie reiki, lecz thiudinassus. W imieniu gockiego thiudansa lub, jak w naszym nieścisłym tłumaczeniu, króla Thiudareiksa, Teoderyka, to jest Dietricha, obie nazwy zlewają się ze sobą.
116b W wydaniu z roku 1884 brak dalszego tekstu aż do słów: “Podajemy tutaj kilka tylko..." - Red.
117 J. F. McLennan, „Primitive Marriage”, Edynburg 1865. - 144.
118 M. Kowalewski, „Tableau des origines et de l’evolution de la famille et de la propriete”, Sztokholm 1890. - 144.
119 Podbój Walii przez Anglików zakończył się w roku 1283. Walia jednak nadal zachowywała swoją autonomię: w połowie XVI w. została zupełnie zjednoczona z Anglią. - 144.
120 W latach 1869-1870 Fr. Engels pracował nad dziełem poświęconym dziejom Irlandii, które pozostało niedokończone (fragment tego dzieła znajduje się w 16 tomie niniejszego wydania, str. 513-559). W związku ze swymi studiami nad historią Celtów, Engels przestudiował także starowalijskie prawo. — 145.
121 Patrz „Ancient Laws and Institutes of Wales”, t. I, b.m. 1840, str. 93. - 145.
121a Rundale - wspólne posiadanie ziemi, przy którym każdy z posiadaczy zajmuje kilka gruntów nie przylegających do siebie. - Red.
121b Podczas kilkudniowego pobytu w Irlandii122 uprzytomniłem sobie znów, jak dalece tamtejsza ludność wiejska żyje jeszcze pojęciami z okresu rodowego. Właściciel ziemski jest dla chłopa, który u niego dzierżawi ziemię, wciąż jeszcze czymś w rodzaju naczelnika klanu, który ma zarządzać ziemią dla dobra wszystkich, któremu chłop płaci haracz w postaci czynszu dzierżawnego, ale od którego też w razie potrzeby ma otrzymać pomoc. Podobnie każdy zamożniejszy sąsiad jest obowiązany pomóc uboższemu sąsiadowi, gdy ten znajduje się w potrzebie. Taka pomoc nie jest jałmużną, jest ona tym, co się prawnie należy uboższemu członkowi klanu od bogatszego lub od naczelnika klanu. Zrozumiałe są skargi ekonomistów i prawników na niemożliwość wpojenia chłopom irlandzkim pojęcia współczesnej własności burżuazyjnej; własność, która ma tylko prawa, lecz żadnych obowiązków, żadną miarą nie mieści się w głowie Irlandczyka. Zrozumiałe jest również, jak Irlandczycy z tak naiwnymi pojęciami z okresu ustroju rodowego, dostawszy się nagle do wielkich miast angielskich lub amerykańskich, pomiędzy ludność z całkiem innymi poglądami moralnymi i prawnymi, jak tacy Irlandczycy łatwo dezorientują się pod względem prawnym i moralnym, tracą grunt pod nogami i często masowo stają się ofiarą demoralizacji. [Uwaga Engelsa do czwartego wydania].
122 We wrześniu 1891 r. Engels odbył podróż do Szkocji i Irlandii. - 147
123 W roku 1745 wybuchło powstanie górali szkockich w odpowiedzi na ucisk i rugowanie ich z ziemi, przeprowadzane w interesie angielsko-szkockiej arystokracji ziemskiej oraz burżuazji. Część szlachty szkockiej, zainteresowana w utrzymaniu feudalno-patriarchalnego systemu klanowego i popierająca roszczenia obalonej dynastii Stuartów, wykorzystała niezadowolenie górali i wysunęła jako cel powstania osadzenie na tronie angielskim Karola Edwarda, wnuka Jakuba II. W następstwie klęski powstania rozpadł się całkowicie system klanowy Wyżyny Szkockiej oraz przyśpieszone zostało wypędzenie chłopstwa z jego ziemi. - 147.
124 L. H. Morgan, „Ancient Society”, Londyn 1877, str. 357-358. - 148
125 Beda Wielebny, „Historiae ecclesiasticae gentis Anglorum” ks. I, rozdz. I. - 143.
125a W wydaniu z roku 1884 po tych słowach znajduje się następujący tekst, opuszczony przez Engelsa w wydaniu z 1891 roku: “To samo prawo - w Ameryce Północnej spotykamy je bardzo często na krańcach północno-zachodnich - obowiązywało również na Rusi i zostało ono zniesione przez Wielką Księżnę Olgę w X wieku.
Komunistyczne gospodarstwa rodzin chłopów pańszczyźnianych, które istniały we Francji, zwłaszcza w Niycrnais i Franche-Comte, do czasów Rewolucji, a które były podobne do słowiańskich wspólnot rodzinnych Serbów i Chorwatów, są również pozostałościami dawnej oigiiimacji rodowej. Nie zaginęły one jeszcze całkowicie: np. pod Louhans (Saóne-et-Loire) znajduje się mnóstwo wielkich domów chłopskich o szczególnej konstrukcji, ze wspólną salą pośrodku, otoczoną izbami sypialnymi, zamieszkałymi przez wiele pokoleń tej samej rodziny”. - Red.
l26 Cezar, „O wojnie galickiej”, ks. VI, rozdz. 22. - 148.
126a Dalszy tekst aż do ustępu na stronie 150: “Podobnie jak u Meksykanów i Greków..." stanowi rozszerzoną wersję z roku 1891. W wydaniu z 1884 roku brzmiał on następująco: “...według rodów. W alemańskim prawie ludowym z VIII wieku wyraz genealogia użyty jest w tym samym zupełnie znaczeniu co wspólnota marki; widzimy więc tutaj, iż jeden z ludów germańskich — tym razem znowu Swewowie — osiedlał się według rodów, gentes, i każdemu rodowi przydzielano określone terytorium. U Burgundów i Longobardów ród nazywa się fara, a wyraz oznaczający członków rodu (taramanni) jest używany w burgundzkim prawic ludowym w tym samym znaczeniu co Burgund, w przeciwieństwie do rzymskich mieszkańców, którzy naturalnie nie wchodzili w skład rodów burgundzkich. W Burgundii dzielono więc ziemię według rodów. W ten sposób rozwiązana zostaje kwestia faramannów, nad którą od stu lat daremnie głowią się niemieccy prawnicy. Jest rzeczą wątpliwą, czy ta nazwa fara była powszechnie używana przez Germanów, jakkolwiek spotykamy ją zarówno u jednego z ludów gockich, jak i u jednego z ludów herminońskich (górnoniemieckich). W niemieckim istnieje wicie rdzeni językowych, stosowanych w odniesieniu do pokrewieństwa, które jednocześnie są używane w wyrażeniach mających, jak można przypuszczać, związek z rodem”. - Red.
127 „Alemańskie prawo ludowe”- zapis prawa zwyczajowego germańskiego plemienia Alemanów, pochodzący z końca VI lub początku VII wieku oraz z wieku VIII. Alemanowie zamieszkiwali od V wieku terytorium dzisiejszej Alzacji, Szwajcarii oraz południowo-zachodnich Niemiec. Engels powołuje się, tutaj na prawo LXXXI (LXXXIV; „Alemańskiego prawa ludowego”. - 749.
128 „Pieśń o Hildebrandzie” - zachowana we fragmentach pieśń bohaterska, napisana w języku starogermańskim (althochdeutsch), powstała w 1. 800-820; opowiada o dziejach Hildebranda (woja Dietricha von Bern), który zabija w pojedynku swego syna Hadubrandą, walczącego po stronie Odoakra. - 150, 179.
129 Tacyt „Germania”, rozdz. 7. - 150.
129a Taki szczególnie bliski, pochodzący z czasów prawa macierzystego, charakter związku miedzy wujem ze strony matki a siostrzeńcami, spotykany u wielu ludów, znają Grecy tylko w mitologii okresu bohaterskiego. Według Diodora (IV, 34) Meleager zabija synów Testiusza, braci matki swej, Altei. Altea widzi w tym czynie zbrodnię tak niewybaczalną, że przeklina ona mordercę - własnego syna — i przywołuje śmierć na niego. „Bogowie, jak opowiadają, wysłuchali jej prośby i przecięli życie Meleagra”. Według tegoż Diodora (IV, 44) Argonauci pod wodzą Heraklesa lądują w Tracji i widzą, że Fineus z namowy swej małżonki nieludzko obchodzi się ze swymi synami, zrodzonymi z pierwszej wygnanej małżonki, Boready Kleopatry. Ale wśród Argonautów są również Boreadzi, bracia Kleopatry, a więc stryjowie krzywdzonych. Natychmiast ujmują się oni za swymi siostrzeńcami, uwalniają ich zabijając strażników130.
129b W wydaniu z roku 1884 brak dalszego tekstu aż do słów: “Zresztą prawo macierzyste..." - Red.
130 Diodor Sycylijski (Diodorus Siculus), „Bibliothecae historicae quae supersunt”, ks. IV, rozdz. 34, 43-44. - 151.
131 „Voluspa” - jedna z pieśni „Eddy starszej”. - 151.
131a W wydaniu z roku 1884 brak słowa „przynajmniej". - Red.
131b W wydaniu 7. roku 1884 brak słów: “znanych mu bliżej". - Red.
132 G. L. Maurer, „Geschichte der Stadteverfassung in Deutschland”, t. I, Erlangen 1869. - 152.
133 Powstanie plemion galijskich i germańskich (69-70, wg niektórych źródeł - 69-71) pod wodzą Cywilisa przeciwko panowaniu rzymskiemu spowodowane zostało podwyższeniem daniny, zdzierstwem i nadużyciami rzymskich urzędników. Objęło ono znaczną część Galii i terytoriów germańskich. Zdawało się, iż obszary te są dla Rzymu stracone. Po początkowych sukcesach powstańcy zaczęli jednak ponosić klęski, co zmusiło ich do zawarcia pokoju z Rzymem. — 153.
134 Cezar, „Pamiętniki o wojnie galickiej”, ks. IV, rozdz, I. -754.
135 Tacyt, „Germania”, rozdz. 26. - 154.
135a W wydaniu z roku 1884 brak dalszego tekstu aż do słów: „Podczas gdy u Cezara..." - Red.
135b Patrz tom niniejszy, str. 67. - Red.
136 „Codex Laureshamensis” („Kartularz z Lorsch”) - księga odpisów klasztoru w Lorsch, w której zebrane zostały kopie dokumentów o darowiznach, przywilejach itp. Założony w drugiej połowie VIII w. w państwie frankońskim, niedaleko Wormacji, klasztor w Lorsch rozporządzał wielkimi posiadłościami feudalnymi w południowo-zachodnich Niemczech. Sporządzona w XII w. księga odpisów zaliczana jest do najważniejszych źródeł do historii chłopskiej i feudalnej własności ziemskiej w VIII i IX stuleciu. - 156.
137 Pliniusz (Starszy), „Historia naturalna”, ks. XVIII, rozdz. 17. - 156.
137a Podaną tu liczbę potwierdza jeden ustęp z Diodora o Celtach galijskich: “W Galii mieszka wicie ludów o różnej liczebności. U największych liczba ludzi wynosi około 200 000, a u najmniejszych - około 50 000" (Diodorus Siculus, V, 25), a więc przeciętnie 125 tyś.; poszczególne ludy galijskie stojące na wyższym stopniu rozwoju bezwarunkowo należy uważać za nieco liczniejsze od germańskich.
138 Pliniusz (Starszy), „Historia naturalna”, ks. IV, rozdz. 14. - 160.
138a - białych nędzarzy. - Red.
139 Liutprand z Cremony, „Antapodosis”, ks. VI, rozdz. 6. - 164.
139b Według biskupa Liutpranda z Cremony w X stuleciu w Verdun, a więc w Świętym Cesarstwie Niemieckim, główną gałęzią przemysłu była fabrykacja eunuchów, których eksportowana z wielkim zyskiem do Hiszpanii do haremów mauretańskich139.
140 Salvianus z Marsylii, „De gubernatione Dei”, ks. V, rozdz. 8. - 165
141 Beneficjum (benefichim — dobrodziejstwo) - rozpowszechniona w połowie VIII w. w państwie Franków forma nadawania ziemi. Przekazywana jako beneficjum ziemia oddawana była wraz z żyjącymi na niej chłopami beneficjantowi do użytkowania na okres jego życia. Jej użytkowanie jednak było uzależnione od wykonywania przez beneficjanta pewnych określonych obowiązków wobec benefaktora; najczęściej miały one charakter wojskowy. W razie śmierci benefaktora bądź beneficjanta, albo też w wypadku niewypełnienia przez beneficjanta jego obowiązków, beneficjum wracało do właściciela lub jego spadkobierców. By odnowić dotychczasowe stosunki, musiało nastąpić nowe nadanie beneficjantowi lub jego sukcesorom. Nadawaniem beneficjów zajmowała się nie tylko korona, ale również wielcy magnaci i kościół. System beneficjalny doprowadził do ukształtowania się klasy feudałów, zwłaszcza drobnej i średniej szlachty, do ujarzmienia chłopów, do powstania stosunków wasalnych i hierarchii feudalnej. Stopniowo beneficjum rozwinęło się w dziedziczne lenno. Na temat roli systemu beneficjalnego w dziejach rozwoju feudalizmu - patrz praca Engelsa pt. „Okres Franków” (tom 19 niniejszego wydania). - 167.
142 Hrabiowie okręgów (Gaugrafen) — urzędnicy królewscy w państwie frankońskim, którzy zarządzali okręgiem albo hrabstwem i posiadali kompetencje sądownicze, administracyjne i wojskowe. Za swoją służbę nie otrzymywali wynagrodzenia, użytkowali natomiast dobra królewskie w danym okręgu i zatrzymywali dla siebie jedną trzecią opłat i grzywien sądowych należnych koronie. Stopniowo hrabiowie przekształcali się w panów feudalnych, posiadających suwerenną władzę, zwłaszcza odkąd funkcja hrabiego stała się dziedziczna (koniec IX w.). - 167.
143 Księga katastralna Inninona (Polyptichon) - spis gruntów i osiadłych na nich poddanych oraz dochodów klasztoru Saint-Germain-des-Pres, sporządzony w IX wieku przez opata Irminona, Engels przytacza dane za dziełem Paula Rotha „Geschichte des Beneficialwesens von den altesten Zeiten bis Ins zehnte Jahihundot”, Erlangen 1850, str. 378. - 168.
144 Litowie - półwolni chłopi, zobowiązani do odrabiania pańszczyzny lub płacenia daniny, którzy obok kolonów i niewolników stanowili jedną z głównych grup zależnych chłopów w epoce Merowingów i Karolingów. - 168.
145 Angarie (łac. angaria) - w czasach Cesarstwa Rzymskiego przymusowe świadczenia ludności na rzecz państwa (dostarczanie sprzężaju i tragarzy). Ponieważ świadczenia te stawały się coraz rozleglejsze, były wielkim ciężarem dla ludności. - 168.
146 Komendacja - występująca od połowy VIII w. w państwie Franków umowa, na mocy której słabszy oddawał się pod „opiekę” mocniejszego. Opiekun zgadzał się udzielać podopiecznemu pomocy pod określonymi warunkami (pełnienie służby wojskowej i innych powinności na rzecz opiekuna, przekazanie opiekunowi swej ziemi, którą ten ostatni zwraca podopiecznemu w formie lenna). Komendacja oznaczała dla chłopów, których często przymuszano do tego aktu, utratę wolności osobistej, dla drobnych zaś posiadaczy ziemskich -zależność od wielkich panów feudalnych. Przyczyniła się ona do ujarzmienia chłopów i do ugruntowania hierarchii feudalnej. - 170.
147 Ch. Fourier, „Theorie des quatre mouvements et des destinees generales”, w: „Oeuvres completes”, t. I, Paryż 1846, str. 220. Pierwsze wydanie ukazało się anonimowo w 1808 r. w Lyonie. - 171.
147a dostarcza rolnikom środków do kolektywnego i stopniowego wyzwolenia. - Red.
147b W wydaniu z roku 1884 brak słów “przeważnie na dwa". - Red.
147c Szczególnie na północno-zachodnim brzegu Ameryki (patrz Bancroft). U Hajda-sów na Wyspach Królowej Charlotty trafiają się gospodarstwa domowe obejmujące do 700 osób pod jednym dachem. U Nootkasów cale plemiona mieściły się pod jednym dachem.
147d W wydaniu z roku 1884 brak słów: “wspólnotom rodzinnym i wreszcie". - Red.
148 Bitwa pod Hastings stoczona została 14 X 1066 r. między normandzko-francusko-bretońskimi oddziałami księcia Normandii Wilhelma a anglosaskimi wojskami Harolda II. Anglosasi, którzy w swej organizacji wojskowej zachowali resztki ustroju rodowego i dysponowali prymitywną bronią, zostali doszczętnie rozbici. Król Harold II padł na polu bitwy, a królem Anglii został Wilhelm pod imieniem Wilhelma I Zdobywcy. - 179.
149 K. Marks, „Konspiekt knigi G. Luisa Morgana <<Driewnieje obszczestwo>>” (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 153-154). - 181.
150 Moliere, „Grzegorz Dyndała”, akt pierwszy, scena 9. - 184.
150a Liczba niewolników w Atenach — patrz wyżej, str. 117 [w niniejszym tomie strona 131. — Red.]. W Koryncie w okresie rozkwita miasta wynosiła ona 460 000, w Eginie – 470 000: w obydwóch wypadkach przewyższała ona dziesięciokrotnie liczbę wolnych obywateli.
150b Pierwszym dziejopisarzem, który miał przynajmniej w przybliżeniu pojęcie o istocie rodu, był Niebuhr i to - podobnie jak i zaczerpnięte bezpośrednio stąd błędy zawdzięcza on swej znajomości rodów dytmarskich151.
151 Chodzi o rody rozsiane na terenie Dithmarschen - krainy położonej w południowo-zachodniej części dzisiejszego Szlezwiku-Holsztynu. W starożytności i średniowieczu zasiedlona była przez Sasów; w VIII wieku została zdobyta przez Karola W., a następnie znajdowała się w posiadaniu różnych duchownych i świeckich panów feudalnych. W połowie XII wieku mieszkańcy Dithmarschen, wśród których przeważali wolni chłopi, stopniowo uzyskali samodzielność i od połowy XIII do XVI wieku byli faktycznie niezależni; skutecznie przeciwstawiali się zakusom królów duńskich i książąt holsztyńskich, usiłujących podporządkować sobie to terytorium. Rozwój społeczny Dithmarschen miał bardzo oryginalny przebieg: w XIII w. faktycznie znikła miejscowa szlachta; w okresie swojej niezależności Dithmarschen stanowiła zespół samorządnych wspólnot chłopskich, których podstawą w wielu wypadkach były stare rody chłopskie. Aż do XIV w. najwyższą władzę w Dithmarschen sprawowało zgromadzenie wszystkich wolnych posiadaczy ziemskich, później przeszła ona w ręce trzech wybieranych organów. W 1559 r. król duński Fryderyk II i książęta holsztyńscy Jan i Adolf zdołali złamać opór ludności Dithmarschen i podzielili między siebie to terytorium. Jednakże ustrój wspólnotowy i częściowo samorząd zostały zachowane w Dithmarschen aż do połowy XIX wieku. – 186.
152 G. W. F. Hegel, „Grundlinien der Philosophie des Rechts”, paragrafy 257 i 360. Pierwsze wydanie tego dzieła wyszło w 1821 r. w Berlinie. - 186.
152a W wydaniu z roku 1884: “siła robocza”. - Rad.
152b „System praw nabytych" Lassalle'a153 w drugiej swej części obraca się głównie wokół tezy, jakoby testament rzymski był równie stary jak sam Rzym, jakoby w dziejach Rzymu nigdy nie było czasów bez testamentu; testament miał jakoby powstać raczej jeszcze w czasach przed założeniem Rzymu z kultu zmarłych. Lassalle, jako wierzący staroheglista, wyprowadza ustawy rzymskie nie ze społecznych stosunków Rzymian, lecz ze „spekulatywnego pojęcia" woli, i dochodzi przy tym do owego zgoła niehistorycznego twierdzenia. Nie powinno to dziwić w książce, w której autor na zasadzie tego samego spekulatywnego pojęcia dochodzi do wniosku, że w rzymskim systemie spadkowym przekazywanie majątku było sprawą drugorzędną. Lassalle nic tylko podziela iluzje prawników rzymskich, zwłaszcza okresu wcześniejszego, lecz nawet je potęguje.
153 F. Lassalle, „Das System der erworbenen Rechte”. Cz. II. „Das Wesen des Romischen und Germanischen Erbrechts in historisch-philosophischer Entwicklung”. - 193.
153a Zamierzałem początkowo obok morganowskiej i swej własnej krytyki cywilizacji pomieścić tu wspaniałą krytykę cywilizacji, która znajduje się, rozproszona w różnych miejscach, w dziełach Karola Fouriera. Niestety, brak mi na to czasu. Zauważę tylko, że już u Fouriera monogamia i prywatna własność ziemska stanowią główne znamiona cywilizacji, którą nazywa on wojną bogatych przeciw biednym. Znajdujemy u niego również głębokie zrozumienie tego, że we wszystkich niedoskonałych, rozdzieranych przez przeciwieństwa społeczeństwach rodziny pojedyncze (les familles incoherentes) są jednostkami gospodarczymi.
154 Przytoczone słowa cytuje częściowo Marks we wspomnianym już wyżej konspekcie książki Morgana (patrz „Archiw Marksa i Engelsa”, Moskwa 1941, t. IX, str. 56-57). - 195.